سیكۆلاریزم بە زمانێکى سادە

نوسینی: ئاستین كلاێن

وەرگێڕانی بۆ كوردی: رەزا مەنوچەهری

سیكۆلاریزم یەكێكە لەگرنگترین دیاردەكانی جیهانی رۆژئاوا. كاریگەری‌و توانایی بێسنووری سیكۆلاریزم نەك تەنها جیهانی رۆژئاوای ئەم سەردەمەی لە چاخەكانی ناوەڕاست‌و چاخە كۆنەكان جیاكردووەتەوە، بەڵكو لەجۆگرافیا كولتوریەكانی دیكەی ئەم گەردوونەی جیادەكاتەوە. بەزۆری رۆژئاوای ئەم چەرخە بەهۆی پرۆسەی سیكۆلاریزمەوە گەیشتووەتە ئەم پێگەیەی ئێستا. لەروانگەی هەندێك كەس‌و لایەندا ئەو خاڵە بووەتە هۆیەك بۆ ستایشكردنی سیكۆلاریزم‌و لەروانگەی هەندێك كەس‌و لایەنی دیكەدا بووەتە هۆیەك بۆ دژایەتیكردنی سیكۆلاریزم.

كەواتە سیكۆلاریزم چییە‌و لەكوێوە هاتووە؟ چما روانگەكانی سیكۆلار لە كۆمەڵگە‌و كولتوری رۆژئاوادا ئافرێنراوە‌و گەشەی كردووە نەك لەشوێنەكانی دیكەی گەردووندا؟ تێگەیشتنی زۆر و روون لەمێژوو و خەسڵەتەكانی سیكۆلاریزم یارمەتیی خەڵك دەدات تاكو رۆڵ‌و كاریگەریی سیكۆلاریزم لە سەر كۆمەڵگەی ئەمڕۆ باشتر تێبگەن. بەبێ‌ تیگەیشتنێكی دروست لەسیكۆلاریزم نە بەرگریكردن لێی بەئەنجام دەگات‌و نە دژایەتی كردنیشی.

پێناسەی سیكۆلاریزم

)ریشەكانی سیكۆلاریزم لە نوسینەكانی جۆرج یاكوب هالی ئوك)دا

سەرباری گرنگیی سیكۆلاریزم، بەڵام كۆدەنگییەكی پێویست لەسەر مانای سیكۆلاریزم بوونی نییە. هەندێك لەو كێشەیە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە چەمكی "سیكۆلار" دەتوانرێت لە مانای جۆراوجۆردا بەكار بهێنرێت. گەرچی ماناكانی سیكۆلاریزم لە یەكدی نزیكن، بەڵام جیاوازیەكانیشی لە رادەیەكدایە كە تێگەیشتنی بەمەبەست‌و نیازی خەڵك لە سیكۆلاریزم دژوار دەكات.

چەمكی سیكۆلار لە زمانی لاتیندا بەمانالای "ئەم جیهانە" ، "دنیایی" ، "گەردوونی" ‌و بەدژ ‌و پێچەوانەی "ئایینی" یان "رۆحانی" یە. كاتێك وەك تێزێك باس لەسیكۆلاریزم دەكرێت بەزۆری مەبەست ئەو فەلسەفەیەیە كە ئاكاری خۆی بەبێ‌ گەڕاندنەوە بۆ چوارچێوە‌و دۆگما ئایینیەكان بنیات دەنێت‌و لەدووی پێشكەوتنی زانستەكان‌و تەكنیك‌و تەكنەلۆژیای مرۆییە.

گوتەزای سیكۆلاریزم لەساڵی 1846 لە لایەن (جۆرج یاكوب هالی ئوك) ەوە ئافرێنراوە. ئوك سیكۆلاریزمی بۆ وێناكردنی بڕوایەك بەكار دەبرد كە "بڕوایەكە كە تەنها خۆی بەو پرسیارو بابەتانەوە سەرقاڵ دەكات كە بەپێی ئەزموون‌و پێوەرەكانی ژیانی ئەم گەردوونە بۆ فێربوون‌و پەروەردەبوون، یان راهێنان بگونجێت". (سیكۆلاریزمی ئینگلەندی. لا. 60).

هالی ئوك ریفۆرمخوازێكی سۆسیالیست بوو و لەو بڕوایەدا بوو كە دەبێـت دەوڵەت لەخزمەت دابینكردنی پێداویستییە گرنگ‌و هەنوكەییەكانی چینی كرێكار ‌و هەژاردا بێت، نەك دابینكردنی پێداویستیەكانی ژیانی ئەو دنیا‌و رۆحەكان. بەپێی ئەو بیركردنەوەیە لە سەرتادا بەكارهێنانی گوتەزای سیكۆلاریزم مانای دژایەتیكردنی ئایینی لەخۆ نەدەگرت، بەڵكو بەكورتی تەنها ئاماژەی ئەوە بوو كە دەبێت جەختكردنەوەی دەوڵەت لە سەر ژیانی خەڵك لەم جیهانەدا بێت نەك خۆ سەرقاڵكردن‌و خەمخواردن بۆ ئەو جیهانەكەی تر. بێگومان ئەو ئایدیایە لەگەڵ زۆربەی سیستمە ئایینیەكانی سەردەمی هالی ئوكدا‌و لەناویاندا مەسیحیەت نەدەگونجا، بەڵام سەرباری ئەوەش تێكڕای سیستمی ئایینیی رەت نەدەكردەوە.

لە قۆناغێكی دیكەدا هالی ئوك گوتەزاكەی بە راشكاوانەتر رووندەكاتەوە: سیكۆلاریزم لەدووی پێشكەوتنی جەستەیی، ئەخلاقی‌و هزریی سروشتی مرۆڤدایە تاكو بەرزترین ئاستی گونجاو. ئەم پێشكەوتنە ئەركی سەرەكیی ژیانە‌و بریتیە لە كامڵبوونی زانستی ئەخلاقی سروشت جودا لە ئاتایزم واتە بێباوەڕی(یان بڕوا نەبوون بەخوا). تییزم (بڕوا بوون بەخوا) لە ئەنجیلدا بۆ پێشكەوتنی مرۆڤ شێواز‌و رەوتی مادی هەڵدەبژێرێت. ئەم رێكەوتنە ئەرێنی‌و پۆزەتیڤانە بەپێكهێنانی یەكگرتن دەژمێردرێت. ئەو یەكگرتنە دەرفەتی ئەوە دەڕەخسێنێت كە ژیان بە ئاوەز بنیاتبنێین‌و بە خزمەتكردن بەرزی رابگرین.

هەر وەك دەبینرێت پێداگریەكان لەسەر سەرچاوە مادیەكان‌و ژیانی ئەم جیهانەیە، نەك پێداگری لەسەر ژیانی جیاواز لەمادە‌و رۆحانی‌و ئەو جیهانەكەی دیكە. سەرباری ئەوەش لێرەدا ئاماژەیەك بۆ رەتكردنەوەی ئایین لەلایەن سیكۆلاریزمەوە نابیرێت. چەمكی سیكۆلاریزم لەسەرەتادا وەك فەلسەفەیەكی نائایینی پێشكەشكرا كە چەقی لەسەر پێویستەیەكان‌و داواكاری‌و بابەتەكانی ژیانە لەم جیهانەدا بۆ مرۆڤ، نەك داواكاری‌و پێویستیەكان بۆ ژیانێكی گریمانەكراوی پاش مەرگ. هەر لەگەڵ ئەمەشدا سیكۆلاریزم وەك فەلسەفەی ماتریالیزم لێكدەدرایە‌و ئەوەش داوایەكە بۆ باشبوونی ژیانی مرۆڤەكان‌و خەسڵەتەكانی جیهانیش بەمادی دەزانێت.

لەمڕۆدا زۆر كەس ئەو فەلسەفەیە بە ئۆمانیزم (مرۆ دۆستی) لێكدەدەنەوە‌و بەلانی كەمەوە سیكۆلاریزم لەزانستە مرۆیەكاندا مانایەكی زۆر سنووردارتری بۆ دانراوە. یەكەمین‌و سەرەكیترین مانای سیكۆلاریزم لەمڕۆدا بەدژایەتیكردن، یان ناكۆك بەئایین لێكدەدرێتەوە. بەپێی ئە‌و خوێندنەوەیە دەكرێت سیكۆلار بەوە ناوزەد بكرێت كە بابەت گەلێك لەچوارچێوەی بابەتەكانی ئەم جیهانە، مەدەنی‌و نائایینی ژیانی مرۆڤدا بگونجێت. لەمانایەكی دیكەدا دەستەواژەی سیكۆلار ئەو بابەتە سیكۆلاریانەن كە بەرامبەر بە بابەتی ئایینی‌و پاكی‌و بێگەردی سەرپێچی بكات. بەپێی ئەو خوێندنەوەیە دەكرێت سیكۆلار بەوە بزانرێت كە نەپەرسترێت، بەرز‌و پیرۆز نەبێـت، بەڵكو رەخنەی لێبگیرێت‌و دادوەریی لەسەر بكرێت‌و ئەڵتەرناتیڤ‌و جێگرەوەی بۆ دابنرێت.

ریشە ئایینیەكانی سیكۆلاریزم

لەوێڕا كە بەزۆری چەكی سیكۆلاریزم لەبەرامبەر ئاییندا پێشكەشكراوە رەنگە زۆر كەس نەزانن كە سەرەتا سیكۆلاریزم لەبەستێنی ئایینیدا شكڵیگرتووە. رەنگە ئەو بابەتە زۆرێك لەو رەچەڵەكخوازانە كە گەشە‌و فراوانبوونی سیكۆلاریزم لەجیهانی مۆدێڕندا بەناشیرین دەزانن‌و شەرمەزاری دەكەن جێگای سەرسوڕمان بێت.

لەراستیدا دەكرێـت ریشەكانی جیاوازی نێوان سنوورەكانی ئەم جیهانە‌و جیهانی رۆحانی لەكتێبی ئینجلی چاخی نوێدا ببینرێنەوە. لەو ئینجیلەدا قسەیەكی عیسا دەگێڕدرێتەوە كە وتویەتی: دەبێت كارەكانی سزار بۆ سزار‌و كارەكانی خوا بۆ خوا بن. پاشان ئاگۆستین كە مەزنە میتۆلۆگێكی (ئایین ناسێكی) مەسیحییە جیاوازیەكی تەكنیكیتری لەنێوان ئەو دوو سنوورەدا چێ‌ كرد. ئاگۆستین لەنێوان دوو شاردا جیاوازیی دەستنیشانكرد یەكەمیان جیاوازیی شاری جیهان(terrenae civitas)‌و ئەو دیكەیان شاری خوا .(dei civitas)

گەرچی ئاگۆستین ئەو چەمكانەی بۆ روونكردنەوەی مەبەستی خوا لەگەشەی مێژوویی مرۆڤ بەكارهێناوە، بەڵام خەڵكانی دیكە بۆ ئامانجی ریشەیی تر سوودیان لێوەرگرتووە. هەندێك لەدووی پاساوی سیستمی پاپا لەكەنیسەدا بوون‌و دەیانگوت سیستم‌و رێكخستنی كەنیسەی كاسولی دەركەوتەی شاری جیهانە‌و لەئەنجامدا دەبێت دەوڵەتە مەدەنیەكان وەفادار بن بەسیستمی كەنیسە، هەندێكی دیكە لەدووی پاساوی سەربەخۆیی دەوڵەتە سیكۆلارەكان بوون‌و چەمكە ئاگۆستینیەكانی شاری جیهان‌و شاری خوا یان بەگرنگیی رۆڵی شاری جیهان لێكدەدایەوە. لەئەنجامدا ئەوە بەرگریەكانی ئیلاهیات لەهێزی مەدەنیی ئۆتۆنۆم (autonomous)‌و سەربەخۆ سەركەوت.

لەئەوروپای چاخەكانی ناوەڕاستدا بەزۆری چەمكی saecularis بۆ وەسفكردنی زەمەنی ئیستا بەكارهاتووە، بەڵام لەكردەوەدا بەو پیاوە ئایینیانە كە سوێندی دەستهەڵگرتن لەجیهان‌و بوون بەراهبیان نەدەخوارد دیانگوت سیكۆلار. ئەو پیاوە ئایینیانە كە لەباتی دابڕان‌و دوورەپەرێزی لەژیانی ئەم جیهانە خۆ خەریككردن بەژیانی گەردوونیان هەڵدەبژارد پێناسەی سیكۆلاریان بۆ بەكار دەهێنان، چونكە ئەو كەسانە لەم جیهانەدا كاریان دەكرد ئیدی نەیان دەتوانی ستانداردە بەرزەكانی ئەخلاقیات‌و كردەوەی تاكەكەسی بەدەستبهێنن. هەر ئەو بژارەیە دەبووە هۆی ئەوە كە ئەو كەسانە نەتوانن ئەو بێگەردییە رەها بەدەستبهێنن كە كەنیسە چاوەڕٍانی لێدەكردن، یان كەنیسە ئەو بێگەردییەی لێدەسەندنەوە، بەڵام ئەو كەسانە كەسوێندی دابڕان لەم جیهانەیان دەخوارد دەیانتوانی ئەو ستانداردە بەرزانە بەدەستبهێنن. لەمڕووە‌و بەپێی ئەو پۆلێنەبەندییە سیستمی كەنیسە لەخۆڕا نەبوو كە ئەو پیاوە ئایینیانەیان بە saecularis دەزانی‌و هەندێك بەچاوێكی نزمتر سەیریان دەكرا.

ئەوە تێبینی دەكرێـت كە تەنانەت لەچاخە سەرەتاكانی مەسیحیەتدا جیاوازی ئایینیی رەسەن‌و سیستمی ئایینی بەبێگەردیەكی كەمەوە، كۆمەڵایەتی‌و ئەم جیهانییە لەپێكهاتەی كەنیسەدا بوونی هەبووە. لەدوایدا ئەو جیاوازیە لەلایەن ئایینیەكانەوە بووە جیاوازی لەنێوان باوەڕ‌و مەعریفە، ئیلاهیاتی نێردرا‌و ئیلاهیاتی سروشتی.

لەمێژە باوەڕ‌و هاتنەخوارەوەی قسەی نهێنی‌و خستنە نێو دڵی كەسێكەوە بەموڵكی رەهای تێزەكانی مەسیحیەت دەژمێردرێـت، بەڵام بەتێپەڕبوونی زەمەن هەندێك لەپیاوانی ئایینی ئەوەیان دەبەڵگاند كە هەندێك لەمەیدان‌و سنووری جیاوازیی مەعریفە بوونی هەیە كە پەیوەستە بەئاوەزی خودی مرۆڤەوە. بۆیە ئەو گروپە بیرۆكەی ئیلاهیاتی سروشتیان خستەڕوو. لە ئیلاهیاتی سروشتیدا تەنها مەعریفەی ناسینی خوا لەرێگەی پەیامی نهێنی‌و باوەڕەوە دەستەبەر نابێت، بەڵكو ئاوەزی مرۆیش دەتوانێت بەبینین‌و تێڕامان لەسروشتدا ئەو مەعریفە بۆ ناسینی خواوەند بەدەستبهێنێـت.

لەكۆنەوە خەڵك لەو بڕوایەدا بوون كە ئەو دوو سنوورە مەعریفەیەكی یەكگرتووی پەیوەست بەیەكدیەوە پێكدەهێنن، بەڵام ئەو یەكێتییە نەێتوانی زۆر درێژە بكێشێت. بەرە بەرە هەندێك لەئایینناسەكان‌و بەتایبەتی گرینگتریەنەكانیان كە بریتی بوون لە (دینوس ئەسكوتۆس)‌و (ڤیلیام ئوكامی) دەیانبەڵگاند كە تێكڕای باوەڕی مەسیحی لەسەر بنەمای هاتنەخوارەوەی پەیامی نهێنی بنیاتنراوە‌و بەمجۆرە بەناچار لێوانلێوە لەدژبەیەك بوونێك كە بۆ ئاوەزی مرۆی دەبێتە كێشەو گرفت. لە ئەنجامدا ئەو ئاینناسانە ئەو هەڵوێستەیان گرتەبەر كە ئاوەزی مرۆی‌و باوەڕی ئایینی دواجار لەگەڵ یەك ناگونجێن. ئاوەزی مرۆی دەبێـت لەسنووری ئەزمووندا خۆی سەرقاڵ بكات بە بینین‌و تێگەیشتنە مادیەكانەوە، رەنگە ئاوەزیش لە ئەنجامدا بەو ئاكامە بگات كە باوەڕی ئایینی‌و خوێندنەوەكانی پەیامی نهێنی لەو دیو سروشتەوە پێی گەیشتووە، بەڵام ناكرێت ئەو ئەنجامانە لەسیستمێكی توێژینەوەی تاكانەدا یەكبگرن. باوەڕ ناتوانێت ئاوەز وشیار بكاتەوە‌و ئاوەزیش ناتوانێت ببێت بە ژێرخانی باوەڕ.

بەڵام دوا هەنگاو بەرەوە سیكۆلاریزمی سەرتاسەری لەلایەن ئەو سیكۆلارانەوە نەبوو كە دژی مەسیحی بوون، بەڵكو لەلایەن ئەو باوەڕدارە مەسیحیانەوە بوو كە لەوێرانكاریەكانی جەنگە ئایینیەكان سەریان سوڕمابوو. جەنگەكان لەسەر ئەوە هەڵگیرسابوون كەباوەڕی دروستی ئایینی چییە‌و كامەیە‌و ئەو جەنگانە لەقۆناغی ریفۆرمی ئایینیدا سەرتاسەری ئەورپای گرتبووە. سەرەتا لەوڵاتە پرۆتستانەكاندا ئەو بیرۆكەیە هەوڵێك بوو بۆ وەرگێڕان‌و تێگەیشتنی بنەما كۆمەڵایەتیەكانی ئایین بۆ پانتاییەكی بەرفراوانتر لەتوێژی كۆمەڵگەی سیاسی، بەڵام ئەو هەوڵانە بەهۆی پارچەپارچەبوونی روولەزیادبوو لەنێوان باڵە جۆراوجۆرەكانی مەسیحیەتدا بێئەنجام بوو. لەئەنجامدا خەڵك لەدووی دۆزینەوەی ستراتیژیەك بوون بۆ دوورە پەرێز بوون لەجەنگە مەدەنییەكان. ئەنجامەكان ئەوە بوو كە بەڕاشكاوی پەنا بردنەبەر تێزە تایبەتەكانی مەسیحیەت كەمبكرێتەوە‌و تەنها لایەنی گشتی‌و زیاتر بەئاوەزبووەكانی مەسیحی هەڵنجێنرێت. لەلای گەلانی كاسۆلیك ئەو پرۆسەیە هەندێك جیاوازی هەبوو، چونكە چاوەڕوانی ئەوە لە شوێنكەوتوانی كەنیسە دەكرا كە بەپەێڕەوی كردن لەدۆگماكانیان درێژە بەدۆگماكانی كاسۆلی بدەن، بەڵام سەرباری ئەوەش كاسۆلیەكانیش هەندێك چێژیان لەتامی ئازادیی سیاسی چەشت. بەرەبەرە ئەو پرۆسەیە بووە هۆی سڕینەوەی هەرچی زیاتری كەنیسە لەبوارە سیاسیەكاندا. خەڵك لەوە تێگەیشتن كە دەتوانرێـت سنوورێك بۆ جێبەجێكردن‌و چەسپاندنی رامانەكان دابنرێت كە لەدەرەوەی دەسەڵاتی كەنیسە بێت. دیتنەوەی ئەو رێگا چارەیە بووە هۆی جیابوونەوەی زیاتر لەنێوان كەنیسە‌و دەوڵەتدا. تەنانەت پرۆسەی جیابوونەوەی سنووری نێوان ئایین‌و دەوڵەت لەوڵاتە پرۆتستانەكان تێپەڕی‌و زۆر زوو و شوێنی زیاتری گرتەوە. نمونەیەكی زەق‌و تەواوی جیابوونەوەی پرۆسەی ئایین‌و دەڵەت ساڵی 1905 بەپەسەندكردنی یاسای لائیسیتە لەفەرەسا چەسپا.

هەوڵەكان بۆ جیابوونەوەی ئایین‌و ئاوەز وەك بەشە جۆراوجۆرەكانی مەعریفە نەك لایەنە جۆراوجۆرەكانی مەعریفەیەكی تاكانە‌و یەكگرتوو بەمیزاجی شێخ‌و گەورەكانی كەنیسە نەەكەوت‌و پێیان ناخۆش بوو. لەلایەكی دیكەوە هەمان گەورە پیاوانی ئایینی ئەوەیان پێخوش نەبوو كە ئەندێشەی ئاوەزگەرایانە گەشەی روو لەزیادبووی لەفەلسەفە‌و ئیلاهیاتدا بەدەستهێناوە. ئەو شێخانە لەباتیی قبوڵكردن‌و پەسەندكردنی ئەو ئەندێشەیانە كەوتنە هەوڵی سەركوتكردنی ئەندێشەكان. ئەویش بەو ئومێدەی كە لەپێشدابوونی ئایین بپارێزن. ئەو ئایینەی كە بەدرێژایی چەندین سەدەی بەردەوام وەك خەسڵەت‌و تایبەتمەندیی مەسیحیەتی لێهاتبوو بابەت‌و پرسیار‌و كێشەو بابەت‌و ئاوەزگەریی خستبووە ژێر ركێفی خۆیەوە.

سیكۆلاریزم وەك فەلسەفەیەك

)سیكۆلاریزم تەنها ئامادەنەبوونی ئایین نییە)

گەرچی دروستە كەدەتوانرێت سیكۆلاریزم بەنائامادەبوونی ئایین بزانین، بەڵام زۆر كەسیش سیكۆلاریزم بە سیستمێكی فەلسەفی دەزانن، چونكە هەڵگری تایبەتمەندیی كەسی، سیاسی، كولتوری‌و كۆمەڵایەتییە. دەبێت سیكۆلاریزم وەك فەلسەفە هەندێك بەجیاوازتر بزانین لەسیكۆلاریزم وەك بیرۆكەیەك، بەڵام لەدوایدا سیكۆلاریزم چ جۆرە فەلسەفەیەكە؟ فەلسەفەی سیكۆلاریزمیان بەچەندین شێوازی جۆراوجۆر شیكردووەتەوە. هەڵبەت هەموو شیكردنەوەكان چەندین لێكچوونی گرنگیان لەگەڵ یەكدیدا هەیە.

جۆرج یاكوب هالی ئوك داهێنەری دەستەواژەی سیكۆلاریزمە‌و بەراشكاوانەترین شێوە لەكتێبی سیكۆلاریزمی ئینگلەندیدا بەمجۆرەی خوارەو پێناسەی سیكۆلاریزم دەكات: سیكۆلاریزم تەنها‌و بەشێوەیەكی پەتی پەیوەندیی بەژیانی ئەو جیهانەوە هەیە. سیكۆلاریزم سیستمێكە بەشێوەیەكی پەتی لەسەر بنەمای تێبینییە مرۆییەكان بنیاتنراوە‌و بەزۆری ئەو كەسانە سیكۆلاریزم دەگرنەبەر كە ئیلاهیات بەشتێكی ناڕوون‌و نادیاریكراو، ناپێویست‌و بوونی كەموكوڕی تیایدا دەبینن‌و ناكرێت بەو بابەتانە بڕوا بكرێت، بڕوا پێنەكراون‌و بنەما سەرەكییەكانی سیكۆلاریزم بەمشێوەیەی خوارەوەیە:

- باشتركردنی ژیانی ئەم جیهانە بەسوودوەرگرتن لە ئامڕاز‌و كەرەستە مادیەكان.

- زانست پەڕجووی (موعجیزە) زیندوو ‌و ئامادەی ئەم جیهانەیە.

- چاكەكردن باشە، چ سوودی بۆ جیهانەكەی دیكە هەبێـت یان نا، چونكە چاكەكردن لەم جیهانەدا كە ئامادەیە‌و دەیبینین‌و هەوڵ بۆ چاكەكردن كاری چاكەیە‌و سوودی هەیە.

لەلایەكی دیكەوە رابێرت گرین ئینگرسول قسەزان‌و ئازاد ئەندێشی ئەمریكی بەمجۆرە پێناسەی سیكۆلاریزم دەدات بەدەستەوە:

سیكۆلاریزم ئایینی مرۆڤایەتییە‌و گرنگی بەبابەتەكانی ئەم جیهانە دەدات‌و حەز لەو بابەت‌و شتانە دەكات كە بەختەوەری‌و ئاسوودەیی لێدەستەبەر بێت. سیكۆلاریزم سەرنجمان رادەكێشێتە سەر جیهانێك كە ژیانی لەسەر دەكرێت‌و ژیانی تێدایە، ئەوەش بەو مانایە كە هەر تاكێك بەهادارە‌و ئەوەش راگەیاندنی سەربەخۆیی هزر و رامانە. مێز بەپێشتر دەزانێـت لەمینبەر، واتە ئەوانەی كە رەنجدەرن دەبێت سوودمەند بن‌و ئەوانەی كە بەتورەكە پاشەكەوت دەكەن‌و كۆی دەكەنەوە دەبێت زەنجیر بكرێن یان تورەكەكانیان كۆ بكەنەوە. سیكۆلاریزم ناڕەزایەتییە بەدژی سەرەڕۆیەكانی كەنیسە، ناڕەزایەتییە لەدژی بەكۆیلەكردن‌و بەعەبدكردن بۆ تارماییەكان‌و مۆتەكە‌و پیاوانی ئایینی. نارەزایەتییە بەدژی خراپكردن‌و تێكدانی ژیانی ئەم جیهانە لەپێناو ژیان لەجیهانێكی دیكەدا كە هیچی لەسەر نازانین. سیكۆلاریزم ئامانجی ئەوەیە كەخواكان ئاگایان لەكاروباری خۆیان بێت تاكو ئێمە بۆ خۆمان‌و خەڵكانی دیكە بژیین، ئەویش بۆ ئێستا نەك بۆ رابردوو، بۆ ئەم جیهانە نەك جیهانێكی دیكە. سیكۆلاریزم هەوڵ دەدات كە ئێمە لەتوندوتیژی‌و خراپە، لەنەزانی، هەژاری‌و نەخۆشی رزگار بكات.

ڤێرژیلیۆس فێرم لەكتێبەكەیدا بەناونیشانی ئینسایكلۆپیدیای ئایین، بۆ پێناسەكردنی سیكۆلاریزم نوسیویەتی:

پانتاییەكە لەسیستمە ئەخلاقی‌و كۆمەڵایەتییە سوودخوازەكان كە لەدووی باشبوونی هەلومەرجی مرۆڤەكانە بەبێ‌ گەڕانەوە بۆ ئایین‌و تەنها پەنا دەباتە بەر ئاوەزی مرۆی، زانست‌و رێكخراوە كۆمەڵایەتیەكان. سیكۆلاریزم وەك روانگەیەكی پۆزەتیڤ‌و بەرفراوان پەسەندكراوە‌و مەبەست لە سیكۆلاریزم بەڕێوەبردنی هەموو كار‌و چالاكییەكان‌و كارە رێكخراوەكانە بەئامانجێكی نائایینی كە بەرەو چاكە‌و خۆشی‌و بەختەوەری بۆ ژیان لەم جیهانەدا هەنگاو هەڵدەنێت.

لەمدوایانەشدا بێرنارد لویس چەمكی سیكۆلاریزم بەمشێوەیە شیدەكاتەوە:

وشەی سیكۆلاریزم بۆ یەكەمجار لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەیەم‌و لەزمانی ئینگلیزیدا بەكارهاتووە‌و بەزۆری هەڵگری مانایەكی ئایدۆلۆژی بووە. لەیەكەم بەكارهێنانەكاندا سیكۆلاریزم پشتی بەتێزێك دەبەست كە بەگوێرەی ئەو تێزە دەبێـت ئەخلاقیات لەسەر بنەمای تێبینیە ئاوەزیەكان بێت‌و بگەڕێتەوە بۆ بەختەوەریی مرۆڤ لەم جیهانەدا‌و دەبێت تێبینیەكان سەبارەت خوا‌و ژیانی ئەو جیهان وەلا بنرێت. پاشان سیكۆلاریزم بەمانایەكی گشتیتر بەكارهات كە دەزگا گشتیەكان‌و بەتایبەتی پەروەردەی گشتی دەبێت سیكۆلار بێت نەك ئایینی. لەسەدەی بیستەمدا ئەو زاراوەیە مانایەكی بەرفراوانتری لەخۆ گرت كە سەرچاوەی لە مانا كۆن‌و نوێكانی وشەی سیكۆلارەوە وەرگیرابوو. بەزۆری سیكۆلار لەلایەن زۆر كەسەوە بەمانای جیاكردنەوەی دەزگا ئایینیەكان‌و دەزگا دەوڵەتیەكانە‌و دەكرێت بڵێین هاوتای وشەی لائیسیتەیە (laicisme) لەزمانی فەرەنسیدا. دەستەواژەی لائیسیتەش چووەتە ناو زۆریك لەزمانەكانی دیكە، بەڵام هێشتا لە زمانی ئینگلیزیدا بەكار ناهێنرێت.

بەگوێرەی ئەو وەسفكردنانە سیكۆلاریزم فەلسەفەیەكی پۆزەتیڤە كە هەموو بایەخ‌و گرنگیی بۆ گەڕاندنەوەی چاكە‌و خۆشییە بۆ ژیانی ئەم جیهانە. باشبوونی هەلومەرجی مرۆیی بەبابەتێكی مادی دەزانێت نەك رۆحانی‌و باشترین رێگا بۆ ئەو پێكەوە ژیانە بە هەوڵی خودی مرۆڤەكان دەزانێت نەك پەرستنی خواوەندەكان، یان بوونەوەرەكانی ئەودیوسروشت.

دەبێت ئەوە بەیاد بهێنینەوە كە لەسەردەمی هالی ئوكدا دابینكردنی ژیانی مادیی مرۆڤەكان گرنگیەكی زۆری هەبووە‌و هالی ئوك لەو سەردەمەدا گوتەزای سیكۆلاریزمی ئافراندووە. پێویستییە مادیەكان لەبەرامبەر پێویستییە رۆحانیەكاندا پێشكەشكراوە بۆیە بریتییە لەبابەت گەلێكی وەك پەروەردە‌و پێشكەوتنی تاكەكانی كۆمەڵ، بەڵام مەبەستی سەرەكیی ریفۆرمخوازیكی پێشڕەوی وەك هالی ئوك زۆرتر دابینكردنی پێویستییەكانی وەك شوێنی نیشتەجێبوون (خانوو)، خۆراك‌و جل‌و بەرگ بووە.

سیكۆلاریزم وەك بزوتنەوەیەكی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی

(گرنگیدان‌و رەسمیەتدان بەچوارچێوەیەكی سەربەخۆ‌و جیاواز لەئایین)

گەرچی لەمڕۆدا سیكۆلاریزم مانایەكی سنووردارتری وەرگرتووە، بەڵام سەرباری ئەوەش رەهەندە فەلسەفیەكەی خۆی پاراستووە، بەتایبەت كاتێك سیكۆلاریزم لەسنووری سیاسی‌و كۆمەڵایەتیدا باسدەكرێت. لەسەرتاسەری مێژووی سیكۆلاریزمدا مانایەكی بەهێز بوونی هەیە‌و هەبووە كە حەز‌و ئاڕاستەی بەرەو بنیاتنانی سنوورێكی سەربەخۆی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی بووە، جا چ بەو هەرێمە یان ئەو سنوورە گوترابێت ناچراڵیست (سروشت دۆست) یان ماتریالیست (مادەگەرا). سیكۆلاریزم ئەو سنوور و هەرێمەیە كە سەرتر بێت لەهەرێم‌و سنووری ئایینی، چونكە سنووری ئایینی لەژێر كاریگەریی ئەودیوی سروشت‌و باوەڕدایە.

بەشێوەیەكی نەریتی لە وڵاتە مەسیحیەكاندا دەوڵەتیان بەگەندەڵیەكی (شەڕێكی) پێویست دەزانی بۆ رێكخستن‌و چەسپاندنی سیستمی گشتی كە هەموان پێویستمانە. بەزۆری دەوڵەت بەدەزگایەك دەژمێردرێت كە لەخزمەتی دەسەڵاتدارانی گەندەڵدایە‌و رێگری لەخەڵك دەكات بۆ جێبەجێنەكردنی ئەركە گرنگەكانیان بەرامبەر بەكەنیسە. بەپێچەوانی دەوڵەت كەنیسەیان بەدەزگایەكی پیرۆز دەزانی كە دەبێت دەوڵەت پەیڕەوی لەكەنیسە بكات. گەرچی دەوڵەت بەرپرسیارە‌و دەتوانێت ئاسایشی گشتی بپارێزێت، بەڵام بەرپرسیاریەتی گرنگتر لە ئەستۆی كەنیسەدایە كە ئەویش بەرپرسیاریەتیی رۆح خەڵك‌و ژیانی جیهانەكەی دیكەی خەڵكە.

كاتێك لەنێوان چاخەكانی ناوەڕاستدا فەیلەسوف‌و ئایینناسەكان دەستیانكرد بە رەتكردنەوەی روانگە سەرەتاییەكانی ئاگۆستین بۆ سیاسەت، هێدی هێدی تێڕوانین بەرامبەر ئەو روانگەیە گۆڕانكاریی بەسەردا هات. بۆ نمونە تۆماس ئاكیۆنی (تۆماس ئاكویناس) دەیبەڵگاند كە دەوڵەت بڕوا پێكراوی خودایە، چونكە كاری دەوڵەت ئەوەیە كە هەلومەرجێكی كۆمەڵایەتی لەو شێوەیە ئامادە بكات كە رزگاربوونی خەڵك لەو جیهانەكەدا مەیسەر بكات. پاش ئەو بۆچوونەی ئاكیۆنی هەر دەوڵەت بەپەیڕەو ژێر دەستەی كەنیسە دەژمێردرا، بەڵام ئیدی بەشێوەی نیگەتیڤ‌و خراپ سەیری كارەكانی دەوڵەت نەدەكرا.

بەڵام ئەو تێڕوانینەش كە ریفۆرمی تێدا كرابوو پاش دەستپێكردنی رێنسانس لە ئیتالیادا گۆڕانكاریی بەسەردا هات. رێنسانس شۆڕشێكی هزری‌و زانستیی دروستكرد كە فراوانبوونەكەی سەتاسەری ئەوروپای گرتەوە. لەهەمان سەرەتای سەردەمی رێنسانسدا نووسەر گەلێكی وەك دانتە لەو بڕوایەدا بوون دەسەڵاتدارانی ئەم جیهانە ماف‌و ئەركیان هەیە‌و ماف‌و ئەركەكانیان لەدەرەوەی هەر جۆرە پێویستی یان حەزێكی كەنیسەیە، یان لەدەرەوەی هەر جۆرە حەز‌و پێویستیەكی كەنیسە حكومڕانیی خۆیان دەكەن. ئەو روانگەیە تاكو كۆتایی سەدەكانی ناوەڕاست گشتگیر نەبووبوو، بەڵام بەتێپەڕبوونی كات لەبنەما بنچینەیەكانی فەیلەسوفێكی وەك مەكیاڤیلی لە ئەوروپادا قبوڵ‌و پەسەندكرا.

بەڵام دابڕانی یەكجارەكی لەرابردوو لەرێگەی نووسینی فەیلەسوفە سیاسیەكانەوە بە ئەنجام نەگەیشت، بەڵكو دەرەنجامی بیركردنەوە‌و كرداری مەسیحییە دەمارگیرەكان بوو. بەشێوەیەكی نەریتی بڕوایان بەوە بوو كە دەبێت بەراِشكاوی تێزە مەسیحیەكان لەنێو (لەچەقی) دڵی كۆمەڵگەی مەدەنیدا بن، بەڵام تێكڕای ئەو بیروبڕوانە بەهۆی جەنگە ئایینیەكانەوە سوان‌و گرنگیان نەما. جەنگەكان پاش ریفۆرمی پرۆتستانی هەڵگیرسان‌و بەهۆی جیاوازی لەسەر ئایینە راستەكی مەسیح مەسیحیەكان دەستیانكرد بەكوشتاری مەسیحیەكان‌و دەوڵەتە مەسیحیەكان كەوتنە جەنگ لەگەڵ یەكدی. بەڵام بەرەبەرە خەڵك لەوە تێگەیشتن كە دەبێت لەنێوان مەسیحیەت لەلایەك‌و دەوڵەت‌و كولتور لەلایەكی دیكەوە جۆرێك جیاوازی‌و سنوور دابنرێت.

بەمشێوەیە كۆمەڵگە دەتوانێت رێكخراوی بنچینەیی‌و سەرەكی بۆ رێكخستنی كار‌وباری كۆمەڵایەتی پێكبهێنێت كە هەموانیش دەتوانن لەدەرەوەی بڕوا ئایینیەكانیان لەسەر ئەو رێكخراوانە‌و كارەكانیان رێكەون. هەندێك پەنایان دەبردە بەر تێزی مافە سروشتیەكان كە لەفەیلەسوفە رەواقیە كۆنەكانەوە وەرگیرابوو. هەندێكی دیكە خەریكی پێشكەشكردنی لێكدانەوەیەكی دیكە لەسەر ئایینی مەسیحیەت بوون بۆ نمونە دئیسم یەكێك لەلێكدانەوەكان بوو. ئۆمانیزمی رێنسانسیش بەدەستەبەركردنی دەستڕاگەیشتن بە دەقەكان‌و ئایدیا یۆنانی‌و رۆمایە كۆنەكان رۆڵێكی گەورەی لەو پرۆسەیدا گێڕا.

هەڵبەت ئەوە بەو مانایە نییە كە فەیلەسوفەكان‌و سیاسەتزانەكان یارمەتیدەری پێكهێنانی ئەو جۆرە جیابوونەوەیە لەنێوان دەوڵەت‌و كەنیسەدا بوون كە لەمڕۆدا خەڵك چاوی لەسەریەتی. سیستمێكی لەو جۆرە لەسەدەی شانزەی زایینیدا بەتەواوەتی بۆ خەڵك نامۆ بووە‌و چاوەڕوان نەدەكرا كەئەگەر پێشكەشی خەڵك بكرایە پەسەندیان بكردایە، چونكە لەو بڕوایەدا بوون مەسیحیەت پێویستە تاكو ئەخلاقی خەڵك‌و پەیڕەوەی كردنیان لەسەركردە سیاسیەكان بپارێزێت. خەڵك لەدووی جیابوونەوە‌و دابڕان لەمەسیحیەت نەبوون، بەڵكو لەوە تێگەیشتبوون مەسیحیەت بنەمایەكی پێویستی بۆ كوژاندنەوەی ململانی‌و جەنگە بەردەوامەكانی ئایینی‌و سیاسی نییە، ئەو جەنگانە بووبووە تاعوونی ئەوروپا، كەواتە خەڵك لەدووی هەرێم‌و سنوورێكی نوێبوون بۆ هزر‌و كردارەكانیان تاكو بتوانن تیایدا كێشە سیاسی‌و كۆمەڵایەتیەكانیان بەبێ‌ گەڕاندنەوە بۆ بنەما ئایینیەكان‌و تەنانەت پیاوانی ئایینی چارەسەر بكەن.

هەنگاوێكی گرنگ بۆ ئەو پرۆسەیە پێشكەشكردنی فەلسەفەی مافی سروشتی بوو كە لەلایەن بیرمەندان هۆبز ‌و گرۆتیۆس هاتە مەیدان. هۆگۆ دو گرۆت كە ناوە هۆڵەندیەكەی گرۆتیۆسە بۆ رووبەرووبوونەوە‌و رەخنەگرتن لەكولتوری زۆر قورس ئایینی كراوی ئەو سەردەمەی هۆڵەندا گیانی خۆی خستە مەترسییەوە تاكو بڵێت بەڕاستی مرۆڤەكان ئازاد‌و سەربەستن تاكو هەلومەرجی سیاسی‌و كۆلایەتیی خۆیان بەپێی پێویستیەكانیان بگۆڕن. واتە خەڵك مافی ئەوەی هەیە كە خۆی یاساكانی بنوسێتەوە، دەزگا سیاسیەكانی خۆی بنیات بنێت‌و بڕیار لەسەر ئەوە بدات كە بەچ شێوەیەك بابەت‌و بواری سیاسی‌و كۆمەڵایەتیی خۆی رێكبخاتەوە. ئەوەش بەو مانایە كە لەڕاستیدا مرۆڤەكان دەتوانن رۆڵیان لەرزگاریی خۆیاندا هەبێت. ئەمەش گرنگترین رەخنە‌و قەیران بوو كە رووبەرووی ئایینیەكان‌و توندڕەوانی ئایینی‌و كەنیسە كرایەوە.

ئەو فەلسەفە سروشتییە پشتی بەبنەمای ئازادی مرۆڤەكان بەستبوو و چەمكی یۆنیڤێرساڵ (گەردوونی) یان بەكاردەهێنا تاكو بیرۆكەی تایبەت بەخەسڵەتی مرۆڤ‌و دەوڵەت بهێننە ئارا. بەپێچەوانەی ئایدیاكانی كەنیسەی كاسۆلیك كە لەسەر بنەمای بەهاكانی ئەودیو سروشت‌و چاودێریی ناوەندیی ئیمپراتۆری سیاسی بوو، بیرۆكە نوێكان بانگەشەی سەربەخۆیی‌و دەوڵەتی نەتەوەییان دەكرد كە بۆ خۆیان داوای مافی ئۆتۆنۆمی‌و پەیڕەوی نەكردن لەهەر جۆرە سەرچاوەیەكی ئایینیان بەرزكردبووە. هەر دەوڵەتێك سەربەست بوو كە بۆ گەیشتن بەئامانجە گرنگەكانی یاسا بۆ خۆی بنوسێتەوە. هەر دەوڵەتێك مافی ئۆتۆنۆمی‌و مافی چارەی خۆنوسی هەیە لەدەرەوەی كۆنتڕۆڵی كەنیسە یان دەستێوەردانەكانی كەنیسە.

گەرچی هەموو دەوڵەتەكان مەسیحی بوون، بەڵام چاوەڕوانی نەدەكرا دەوڵەتەكان لەسەر هەموو بابەتەكان رێكەون‌و بۆچوونیان لەیەكدی نزیك بێت. بەڵام چاوەڕێ‌ دەكرا هەموو دەوڵەتەكان لەدووی ئامانجی نەتەوەیی خۆیان بن. ئەو ئامانجانەش لەلایەن رێبەرەكانیانەوە گونجاو بوونی دەستنیشان دەكرا. بەتێپەڕبوونی زەمەن ئەو روانگەیە جۆرێك رێژەیی بوونی سیاسیی لێكەوتەوە كە بەگوێرەی ئەو روانگەیە دەبێت بڕیارە سیاسیەكان لەسەر بنەمای بوارو بەرژەوەندیی هەرێمی‌و رەچاوكردنی جیاوازیە كولتوریەكان بێت نەك لەسەر بنەما گشتگیرە سیاسیەكان.

بەڵام سەرباری ئەوەش ئەو رێژەیی بوونە لەسیاسەتەدا بەتەواوەتی زاڵ نەبوو، بەڵام لەباتیی یۆنیڤێرساڵیزمی مەسیحی شێوازیكی سیكۆلار لەتێزەكانی یۆنیڤێرساڵی سیاسی‌و كۆمەلایەتی هاتە ئارا. بەگوێرەی ئەو تێزانە جیاوازییە كولتوریەكان لەبەرامبەر لێكچوون‌و یەكگرتووی رەگەزی مرۆیی بەبێ‌ بایەخ دەژمێردران، هەموو مرۆڤەكان بەپێچەوانەی جیاوازیی هەرێمیان هەندێك پێداویستی‌و ئارەزو یەكسانیان هەیە. لەئەنجامدا قبوڵیانكرد كە هەندێك بنەمای گشتی‌و گەردوونی‌و ئابووری‌و سیاسی‌و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی بوونی هەیە كە دەبێت پێوەری دادوەری سەبارەت بە سیستمە ئابووری، سیاسی‌و كۆمەڵایەتیەكان تایبەت بن.

یۆنیڤێرساڵی مەسیحی كە بەهۆی دەركەوتنی ریفۆرمی پرۆتستانی لەجیهانی مەسیحیدا بەقورسی بریندار كرابوو لەئەنجامدا بەهۆی قەیران‌و ئەو رووبەرووبوونەوانەی كە رێژەیی بوون‌و بەگەردوونی بوون رووبەروویان كردەوە چۆكیان پێدادا. لەو دوو رەوتەدا كە هەردووكیان خەسڵەتی سیكۆلاریان بوو نەیان دەخواست دەوڵەت ببێتە گوێڕایەڵی كەنیسە‌و نەیان دەخواست دەوڵەت ببێتە پاسەوانی پاراستنی حەزەكان‌و بەهاكانی ئەودیو سروشت. هەر دوو لەدووی بەفەرمی ناساندنی هەرێم‌و سنووری سەربەخۆی خۆیان بوون بۆ مەعریفە، بەهاكان‌و جوڵە‌و كردەوەكان كە بتوانن تیایدا پێویستیەكانی مرۆڤ لەلایەن دەزگا مرۆی‌و سەربەستەكانەوە كە لەكۆت‌وبەندی پیاوانی كەنیسە‌و سەرچاوەی كەنیسە‌و دەستێوەردانی كەنیسە بەدوور بێت بنیات بنێن.

سیكۆلاریزم‌و بەسیكۆلاركردن

)وەلانانی ئایین لەبوارە سیاسی‌و كۆمەڵایەتیەكاندا)

گەرچی مانای سیكۆلاریزم‌و سیكۆلاریزاسیۆن پەیوەندیەكی نزیكیان لەگەڵ یەكدی هەیە، بەڵام یەكێكیش نین. جیاوازیان لە وەڵامی ئەو پرسیارەدایە كە دەڵێن ئایین چ رۆڵێكی لە كۆمەڵگەدا هەیە. سیكۆلاریزم بانگەشەی سنوورو هەرێمێك دەكات بۆ مەعەیفە‌و بەهاكان‌و كردارو كار كە سەربەخۆ بێت لەسەرچاوەی ئایین. بەڵام رۆڵی ئایین لە بابەتە سیاسی‌و كۆمەڵایەتیەكاندا رەتناكاتەوە. بەڵام سیكۆلاریزاسیۆن پرۆسەی وەلانانی ئایینە لەو بوارنەدا.

لەكاتی پرۆسەی سیكۆلاریزاسیۆندا رێكخراو ‌و دەزگا ئابووری، سیاسی‌و كۆمەڵایەتیەكان لەژێر ركێفی ئایین دەردەهێنرێن. رەنگە پێش پرۆسەی سیكۆلاریزاسیۆن راستەوخۆ بەرێوەبردنی رێكخراوەكانی كۆمەڵگە لەدەست سەرچاوە ئایینیەكاندا بووبن، بۆ نمونە كاتێك تەنها پیاوانی كەنیسە بەرپرسی بەڕێوەبردنی خوێندنگەیەك بن، یان لەوانەیە زاڵبوونی ئایین ناڕاستەوخۆ بێت، واتە بنەمای ئایین بكرێتە بنەمای بەڕێوەبردنی فەرمانگە‌و كارەكان، بۆ نمونە لەدۆخێكی لەو شێوەیەدا مافی هاوڵاتیان‌و تاكەكان لەسەر بنەمای پێوەرەكانی ئایین دەستنیشاندەكرێت.

زاڵبوونی ئایین بەهەر شێوەیەك بێت، چ بەتەواوەتی رێكخراوەكان لەژێر دەستی سەرچاوە ئایینیەكاندا بێت‌و بە سەركردە سیاسیەكان بسپێردرێت، یان نەیاریان بۆ دروست بێت، سەربەخۆكردنی ئەو رێكخراوانە لەگەڵ پرۆسەی سیكۆلاریزاسیۆندا دەگونجێت. ئەو پرۆسەیە دەرفەت بۆ تاكەكان دەڕەخسێنێت كە سەربەخۆیی لەسەرچاوە ئایینیەكان بەدەست بهێنن‌و ئیدی پێویستیان بەوە نەبێت كە لەدەرەوەی سنووری كەنیسە یان پەرستگە پەیڕەوی لە سەرچاوە ئایینیەكان بكەن.

یەكێك لەدەرنجامە كرداریەكانی سیكۆلاریزاسیۆن جیاكردنەوەی كەنیسە‌و دەوڵەتە، لەراستیدا ئەو دەرنجامە ئەوەندە بیرهێنەرەوەی سیكۆلاریزاسیۆنە‌و ئەوەندەش بەسیكۆلاریزم دەزانرێت‌و بەزۆری ئەو دوو پرۆسەیە بەیەك دیاردە دەزانرێت‌و زۆر كات لەباتیی سیكۆلاریزاسیۆن باس لەجیاكردنەوەی كەنیسە لەئایین دەكرێت، بەڵام دەبێت ئەوە رەچاو بكەێین كە سیكۆلاریزاسیۆن پرۆسەیەكە كە لەنێو هەناوی كۆمەڵگەدا دروست دەبێت‌و سەرهەڵدەدات، ئەوە لەكاتێكدایە كە تەنها جیاكردنەوەی دەزگای ئایین‌و دەوڵەت وەسفی رووداوێكە كە لەمەیدانی سیاسیدا روودەدات.

دەكرێت جیاكردنەوەی دەزگای ئایین‌و دەوڵەت ئارام‌و بەبێ‌ توندوتیژی بێت، بەڵام لەراستیدا زۆرجار ئەوە رووێنەداوە. مێژوو نیشانیداوە كە سەرچاوە ئایینیەكان توانایی دەسەڵاتی مادیان هەیە‌و بەبێ‌ خۆڕاگری دەست لەو دەسەڵاتە هەڵناگرن‌و ئامادە نیین بیدەنە دەست دەوڵەتێكی مەدەنی. بەتایبەتی ئەوەش لەكاتێكدا روودەدات كە سەرچاوە ئایینیەكان پەیوەندیەكی باشیان لەگەڵ هێزە كۆنەپارێزە سیاسیەكاندا هەبێت، ئیدی خۆراگریەكەیان قورستر و دژوارتر دەبێت. لە ئەنجامدا زۆر كات سیكۆلاریزاسیۆن هاوكات لەگەڵ شۆڕشێكی سیاسیدا هاتووەتە مەیدان. لەفەرەنسا كەنیسە‌و دەوڵەت پاش شۆڕشێكی خوێناوی لەیەكدی جیابوونەوە، لە ئەمریكا پرۆسەی جیابوونەوەی ئایین‌و دەوڵەت نەرم‌و ئارامتر بوو، بەڵام تەنها پاش شۆڕش‌و پێكهێنانی دەوڵەتێكی نوێ‌ ئەو جیابوونەوەیە مەیسەر بوو.

هەڵبەت هەمیشە ئامانج‌و مەبەستەكانی سیكۆلاریزم بێ‌ لایەن نەبووە. هەرگیز پێویست نەبووە سیكۆلاریزم دژ بەئایین بێت، بەڵام بەزۆری سیكۆلاریزم پشتیتوان‌و هاندەری پرۆسەی سیكۆلاریزاسیۆن (جیاكردنەوەی ئایین لەدەوڵەت) بووە. ئەو كەسەی دەبێتە سیكۆلار، كە بەلانی كەمەوە هەرێمێك‌و سنوورێكی جیاواز‌و جودا لەسنووری ئایین بەپێویست بزانێت، ئەڵام ئەگەری زیاتر ئەوەیە ئەو كەسە بەلانیكەمەوە لەبابەتە دیاریكراوە كۆمەڵایەتیەكاندا بڕوای بە لەپێشدابوونی سنوور و هەرێمی سیكۆلار بێت.

كەواتە جیاوازیی نێوان سیكۆلاریزم‌و سیكۆلاریزاسیۆن ئەوەیە كە بەزۆری سیكۆلاریزم هەڵوێستێكی فەلسەفییە سەبارەت بەپێویستییەكانی هەلومەرجی هەنوكەیی، بەڵام سیكۆلاریزاسیۆن هەوڵێكە بۆ جێبەجێكردنی ئەو فەلسەفەیە‌و هەوڵدانێكیشە كە لەكاتی پێویستدا پەنا دەباتە بەر زۆر. لەكۆمەڵگەیەكی سیكۆلاركراودا دەنگی دەزگا ئایینیەكان ناكوژێتەوە. دەزگا ئایینیەكان دەتوانن بەئاشكرا سەبارەت بە بابەتە گشتیەكان راو بۆچوونی خۆیان دەرببڕن، بەڵام سەرچاوەی رەوایی‌و دەسەڵاتەكانیان تەنها‌و تەنها بۆ هەرێمی تایبەت بەخۆ سنووردار دەكرێتەوە. ئەو كەسانەی كە هەڵسوكەوتی خۆیان لەگەڵ بەها ئایینیەكاندا بەهاوتەریب دەزانن دەتوانن سەربەستانە ئەو هاوتەریب بوونە هەڵبژێرن بەبێ‌ ئەوەی لەلایەن دەوڵەتەوە هانبدرێت یان سزا بدرێت.

ئایین لەكۆمەڵگەیەكی سیكۆلاردا

(ئایین دەتوانێت چ رۆڵ، یان پێگەیەكی هەبێت؟)

ئێستا كە سیكۆلاریزم دژی ئامادەبوونی پیاوانی ئایینیە لە مەیدان گشتیەكاندا ئیدی ئایین لەكۆمەڵگەیەكی سیكۆلاردا چ رۆڵێكی بۆ دەمێنێتەوە؟ ئایا بڕیار ئەوەیە كە هێدی هێدی ئایین لەمەیدان دەربكرێت؟ ئایا ئایین بۆ گروپێك لەنەریتە نامۆ و بێبایەخەكان نێو نەریتی كولتوری دادەبەزێت؟ ئەو پرسیارانە نیگەرانیی دژبەرانی سیكۆلاریزم‌و سیكۆلاریزاسیۆنە. ئەو كەسانە بەو جۆرەی دەبەڵگێنن كە ئایین لەوە گرنگترە كەبەو جۆرە لەمەیدان وەدەر نرێت.

لێرەدا سەرنجدان بەخاڵێك بایەخی بنچینەیی هەیە. زۆر كات دەبیستین یان دەخوێنینەوە كە سیكۆلارەكان دەیانەوێت ئایین پەراوێز بخەن بۆ ژیانی تایبەت بە تاكەكەس‌و لەژیانی گشتی وەدەری بنێن‌و ئەو وێنایە دەنەخشێنن كە وەك بڵێیت سیكۆلارەكان نایانەوێت هیچ كەس بەئاشكراو و لەناو خەڵكدا قسە لەسەر ئایین بكات. رەنگە هەندێك لەسیكۆلارەكان هەڵگری بۆچوونێكی لەو شێوەیە بن، بەڵام ئەو لێكدانەوەیەی سەرەوە ئەنجامی ئەوەیە كە جیاوازیی نێوان سنووری تایبەت‌و گشتی زیاتر لەیەك مانای هەیە.

لەروانگەی سیكۆلارەكاندا كە ئایین تایبەتە بە تاكەكەس، بەهەمان مانای تایبەتی بوونی دۆخی ژمارەی بانك نییە. سەبارەت بە گشتی بوونیش سیكۆلارەكان گشتی بەمانای پارێزگاری لێكردن، یان سوودوەرگرتنی كۆمەڵانی خەڵك، یان كۆمەڵ‌و كۆمەڵگا بەكار دەهێنن. بەمجۆرە حەز بۆ وەلانانی ئایین لە ژیانی گشتیدا، بەمانای، یان پێویست بەسڕینەوەی ئایین لەناو گشتدا ناكات، بەڵكو پێویستی بەسڕینەوەی پشتیوانیی گشتی (دەوڵەت) هەیە. حەز بۆ بەتایبەتیكردنی ئایین بەمانای شاردنەوەی ئایین نییە، بەڵكو بەمانای بەتایبەتیكردنیەتی لەلایەن تاكە كەس‌و سەربەست هێشتنەوەی بۆ خەڵك نەك بەزۆر بەسەر خەڵكدا بسەپێت.

كەواتە پرۆسەی سیكۆلاریزاسیۆن، یان فەلسەفەی سیكۆلاریزم هەرگیز پێویستی بەمراندنی ئایین نییە. سیكۆلارەكان سەبارەت بەئایین‌و رۆڵی ئایین لەكۆمەڵگەدا بیرو بۆچوون‌و هەڵسەنگاندنی جۆراوجۆریان هەیە. زۆرێك زۆر كەلەرەقانە لەوبڕوایەدان كە خراپە‌و شەڕی ئایین زۆر زیاترە لە سوودەكانی. ئەو گروپە ئومێدیان بە لەناوچوون‌و نەمانی هێدی هێدیی ئایین نییە. بەڵام لە لایەكی دیكەوە زۆرێكیش دڵخۆشن بەمانەوەی رۆڵی ئایین لەژیانی كۆمەڵایەتی‌و ئەخلاقیی بڕواداراندا. تەنانەت هەندێك لەسیكۆلارەكان پشتیوانی لەرێكخراوە خێرخوازە ئایینیەكان دەكەن، هەوڵی ئەو رێكخراوە كۆمەلایەتیانە بۆ كەمكردنەوەی مەێنەتی‌و هەژارییە.

ئەگەر ئایین لەكۆمەڵگەیەكی سیكۆلاردا لاواز بكرێت – ئەوە چارەنووسێكە كە ئەگەری زۆرە- نابێت راستەوخۆ هۆكارەكەی، یان تاوانەكەی بخرێتە ئەستۆی سیكۆلاریزم‌و سیكۆلاریزاسیۆن، بەڵكو تەنها دەتوانن بە هۆكاری هەلومەرجێك بزانرێن كە بووەتە هۆی حەزلێنەكردنی خەڵك‌و دڵساردیی خەڵك لەئایین. لەكۆمەڵگەیەكی ناسیكۆلاردا خەڵك هەل‌و چانسێكی كەمیان هەیە بۆ چاوپۆشی، یان وەلانانی ئایین. ئەو جەماوەرە بۆ هەر شوێنێك بڕوات یان لەژێر دەسەڵات‌و هێزی پیاوانی ئایینیدان یان پەیڕەوی لەو بنەما ئایینیانە دەكەن كە بوونەتە بنەمایەك بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ژیانی جەماوەر.

بەڵام لەكۆمەڵگەیەكی سیكۆلاردا رزگاربوون لەژێر دەسەڵاتی ئایین‌و رێبەرە ئایینیەكاندا دەكرێت‌و رێگا پێدراوە. هیچ كەس پابەند نابێت بەوەی كە پەێڕەوی ئایین، یان بەها ئایینیەكان بێت، جگە لەو حاڵەتەی كە خۆی رێگایەكی لەو شێوەیە هەڵبژاردبێت. ئەگەر رێژەیەكی زۆر لەخەڵك پەیڕەویكردن لەئایین هەڵنەبژێرێت، رێكخستنی ئایینی بەهۆی كەمبوونەوەی داهات‌و كەمبوونەوەی ئەندامەكانی لاواز دەبێت.

هەڵبەت رێبەرە ئایینیەكان بەتەواوەتی ئەو مافەیان هەیە كە لەدروستبوونی هەلومەرجێكی لەو شێوەیە دڵگران بن، بەڵام دژایەتیكردنەكەیان لەگەڵ سیكۆلارەكان‌و سیكۆلاریزاسیۆن دوو هەڵەی تێدایە، ئەو رێبەرە ئایینیانە بەرپرسیاریەتی ئەو كێشەو گرفتە دەخەنە ئەستۆی سیكۆلارەكان. لەباتی ئەوەی هێرشبكەنە سەر سیكۆلارەكان‌و بڵێن بۆچی رێگاتان داوە بەخەڵك دەست لەئایین هەڵبگرن دەبێت لێكۆڵینەوە لەسەر ئەوە بكەن كە بۆچی خەڵك دەتوانێت پشت لەئایین بكات. هەڵەی دووەم ئەوەیە كە هەر جۆرە هێرشكردنە سەر سیكۆلاریزم لەبنەڕەتدا پیشاندەری ئەو بابەتەیە كە لێپرسراوە ئایینیەكان تەنها بە پشتبەستن بەشێوازی هەڵبژاردنی خودی تاكەكان‌و بەشێوەی تایبەتی‌و سەربەستانە لەتوانایاندا نابێت سەرنجی كۆمەڵانی خەڵك بۆلای خۆیان رابكێشن‌و پشتیوانیەكانیان بەرەو لای خۆیان رابكێشن. بێگومان ئەو بابەتە بەتەواوەتی دروستە، بەڵام قبوڵكردنی لەلایەن ئایینگەراكانەوە بەكارەسات دەزانن. گەرچی پێدەچێت كە هێشتا رێبەرە ئایینیەكانی دوژمنی سیكۆلاریزم سەرنجیشان نەدابێتە ئەو خاڵە. رێبەرە ئایینیەكان بەهۆی هەندێك بەڵگاندنەوە لەو خاڵە تێناگەن كە بەپشتیوانی، یان زۆرە ملێی گشتی كە بەسەر كۆمەڵانی خەڵكدا بسەپێت بەهای نییە. ئەگەریش بەڕاستی بڕوایان بەوە هەیە كە تەنها زۆر و ناچاركردن رێگای مانەوەی ئایینە ئەوە لەو كاتەدا قبوڵیان كردووە كە خودی ئایین هەڵگری هیچ بەهایەك نییە‌و هەر ئەو بابەتەش جەخت لەسەر بۆچوونی سیكۆلارەكان دەكاتەوە كە دەڵێن بۆ گەیشتن بە سوود‌و چاكەی گشتی هەرگیز پێویستی بەئایین نابینرێت.

رەخنەگرەكانی سیكۆلاریزم

(چما هەموان سیكۆلاریزمیان خۆش ناوێت؟)

ئاشكرایە لەلای هەموان داخوازی لەسەر سیكۆلاریزم نییە. تەنانەت لەمڕۆدا هەندێك كەس نەك تەنها سیكۆلاریزم‌و پرۆسەی سیكۆلاریزاسیۆن بەسوود نازانن بۆ كۆمەڵگا، بەڵكو دەیبەڵگێنن كە سیكۆلاریزم سەرچاوەی هەموو نەخۆشیەكانی كۆمەڵگایە. بەپێی بۆچوونی ئەو كەسانە دەستهەڵگرتن لەسیكۆلاریزم‌و لەبەرانبەردا قبوڵكردنی بنەما ئایینیەكان بۆ سیاسەت‌و كولتور دەبێتە هۆی بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی تۆكمەتر، ئەخلاقیانەتر‌و لەئەنجامدا سیستمێكی كۆمەڵایەتیی باشتری لێدەكەوێتەوە، بەڵام ئایا رەخنەگرانی سیكۆلاریزم راست دەكەن؟

یەكێك لەباوترین رەخنەكان لەسیكۆلاریزم وەك فەلسەفە، رەخنەیە لە جەختكردنەوەی ژیان لەم جیهانەدا لەباتیی جیهانەكەی دیكە، یان رەخنەگرتن لە هەلومەرجی روحی مرۆییە. بەپێی بنەما سیكۆلاریەكان پێویستە كردەوە‌و بڕواكانی ئێمە زیاتر و گرنگتر لەهەر شتێك لەسەر بنەمای دەرەنجامە زیندوو ئامادەكان ببێتە كردەوەی ژیانی خومان‌و مرۆڤەكانی دیكە.

زۆر كات سیكۆلارەكان نكۆڵی لەبوونی ژیانی ئەودیو مادە ناكەن، بەڵام ژیانی جیهانەكەی دیكە شایانی هیچ پێگە‌و ئیمتیاز‌و تێبینییەكی تایبەتیش نییە. لەڕاستیدا ئەگەر خاڵێكی لەو شێوەیە هەبێت‌و ژیانێكی دیكە چاوەڕوانمان بكات، چونكە ئێمە هیچی لەبارەوە نازانین بەڵگەیەكی گرنگە بۆ ئەوەی كە نابێت زۆر خۆمانی پێوە سەرقاڵ بكەین‌و بیكەینە كێشە بۆ خۆمان، چونكە ناتوانین بزانین كە لەبنەڕەتدا خوا، رۆح، بەهەشت، یان ژیانی ئەو جیهانەكی دیكە بوونی هەیە یان نا، كەواتە هیچ یەك لەو بابەتانە ناتوانن هۆی ئامانجی كردەوەكان یان بڕوا ئاوەزمەندانەكانمان.

هەڵبەت ئەو روانگەیە بەتەواوەتی بەپێچەوانەی تێزە سەرەكیەكانی زۆربەی ئایینەكانە. ئایینەكانیش حەزیان بەباشبوونی ژیانی مرۆڤەكان هەیە، بەڵام ئەو حەزكردنە زۆر جیاوازە لەحەزكردنی سیكۆلار یان ماتریالیستی. لەئەنجامدا خەمی سەرەكیی ئایینەكان رۆحی كەس، كارما، یان جەوهەرێكی نامادییە كە بەبانتر لەبوونی مادیی ئێمە دادەنرێت. كەواتە ئەو نیازە جیهانی‌و مادیە بە ناتەواو و تەنانەت نەگونجاویش دەزانن، چونكە لەو بڕوایەدان ئەوە ئامانجێكی دروست نییە بۆ ژیان.

چ رەخنەگرانی سیكۆلاریزم لەو خاڵەدا راستبكەن یان هەڵە، ئەوە رەخنەیەكی دادوەرانەیە لەسەر سیكۆلاریزم وەك فەلسەفەیەكی تاكەكەسی، بەڵام كاتێك سیكۆلاریزم وەك فەلسەفەیەكی سیاسی، یان سیكۆلاریزاسیۆن وەك پرۆسەیەكی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی رەچاو بكەین، ئیدی ئەو رەخنەیە دادوەرانە نییە، چونكە تەنها بەهۆی ئەو ئەگەرەوە كە تێزەكانی ئایینێك دروست بێت ناكرێـت ببێتە پاساوێك بۆ زاڵبوونی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی بنەماكانی ئەو ئایینە بەسەر هاوڵاتیاندا.

رەنگە خەڵك بڕیار بدات كە لەژیانی تایبەت بەخۆی سیكۆلار نەبێت، رەنگە ئەوە بژارەیەكی دروست بێت، بەڵام دەبێت خۆیان ئەو تێڕوانینە هەڵبژێرن نەك كەسانێكی دیكە بڕیارێكی لەو شێوەیەیان بۆ بدەن. سیكۆلاریزم وەك فەلسەفەیەكی تاكەكەسی بەدژی هەرجۆرە دەستێوەردانێكی بەهاكانی ئەودیو سروشتە لەژیانی تاكە كەسیدا، بەڵام سیكۆلاریزم وەك فەلسەفەیەكی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی بەدژی هەرجۆرە دەستێوەردانێكی پیاوانی ئایینی یان بەهاكانی ئەو دیو سروشتە لەسنووری ژیانی كۆمەڵایەتیدا.

رەخنەیەكی دیكە لەسەر سیكۆلاریزم كە پەیوەندیەكی زۆر نزیكی لەگەڵ رەخنە پێشووەكەدا هەیە ئەوەیە كەسیكۆلاریزم ناتوانێت بنەمایەكی تۆكمە بۆ ئاكار دەستەبەر بكات. بەپێی قسەی ئەو رەخنەگرانە كە ئاماژە بەو گرفتە دەكەن ئاكار پێویستی بەبوونی بنەما یان بەهاكانی ئەودیو سروشت، هەتاهەتای‌و رەها هەیە‌و فەلسەفەی ماتریالیسی یان فەلسەفەی ئەم جیهانە ناتوانێت ئەو بنەمایە دەستەبەر بكات. كاتێك سیستمە سیاسی‌و كۆمەڵایەتیەكان پشت بكەنە ئەو بنەما‌و بەهایانە ئیدی لەسنووری ئاكاریشدا ناتوانن قسەیەكیان بۆ كردن پێبێت‌و ئەو سیستمە كۆمەڵایەتیەی كە بەبێ‌ ئاكار بێت بێسەرەو بەرەیی، گەندەڵی‌و لەناوچوونی لێدەكەوێتەوە.

كێشەی سەرەكیی ئەو رەخنەیە ئەوەیە كە زۆر پەنا دەباتە بەر گریمانە‌و ناتوانێت دروستبوونیان پیشانبدات. ئەگەر خوا بوونی هەبێت، ئەگەر بەهاكانی ئەو دیو سروشتەوە بوونیان هەبێت، ئەگەر بوونی ئەو بەهایانە بۆ ئاكار پێویست بێت‌و ئەگەر فەلسەفەی ماتریالیستی لەتوانایدا نەبێت بنەمایەك بۆ ئەو ئاكارە دەستنیشان بكات‌و زۆر گریمانەی دیكە كە دروستبوونیشیان بەهەمان رادە جێگای پرسیارە، لەو كاتەدا ئەو رەخنەیە دەتوانێت رەخنەیەكی دروست بێت. بەداخەوە رەنگە هەر یەك لەو گریمانانە بەئاسانی بەهەڵە دەرچێت‌و بەڵگەی زۆر بەهێزمان لەبەرەستدایە كە دەتوانین بڵێن كە لەراستیدا زۆرێك لەو گریمانانە هەڵەن. تەنها بابەتێك بۆ رەتكردنەوەی ئەو رەخنەیە پێویستە‌و ئەویش ئەوەیە كە تەنها یەكێك لەگریمانەكان بەهەڵەدەرچێت، ئیدی لەوێڕا كە زۆربەی گریمانەكان گوماناوین خودی ئەو رەخنەیەش لەباشترین حاڵەتدا گوماناوییە.

كێشەیەكی دیكەی ئەو رەخنەیە ئەوەیە كە ئەگەر تەنانەت قبوڵیشی بكەێن كە هەموو گریمانەكان لەمانایەكی گشتیدا دروست بن، لەو كاتەدا چۆن دەتوانین ئەوە قبوڵ بكەین كە مانا تایبەتیەكەیشی دروستە؟ بە دەربڕینێكی سادە ئێمە ناتوانین بوونی خوایەكی گشتی‌و بەها گشتیەكانی ئەو دیوو سروشت قبوڵ بكەێن، بەڵكو دەبێت بوونی خوایەكی تایبەتی، بەها تایبەتیەكان‌و سیستمی ئەخلاقیی تایبەتی قبوڵ بكەین، بەڵام دەبێت كام سیستم قبوڵ بكەین‌و وەك بنەمای سیستمی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی بەكاری بهێنین‌و بكرێت بەسەر كەسانێكی دیكەدا كە خوایەكی دیكە‌و بنەمایەكی ئایینیی دیكەیان هەیە جێبەجێ‌ بكرێت؟ ئەگەر نەتوانن وڵامێكی دروست بەو پرسیارە بدەنەوە ئیدی لەو كاتەدا كۆمەڵگایەكی ئازاد‌و فرەیی‌و سیكۆلاریستی بێلایەن گرنگیی خۆی دەردەخات‌و لەپێشدابوونی خۆی پیشاندەدات كە هیچ سیستمێكی ئایینیی تایبەت قبوڵ نەكات‌و لەلای سەرەوەی دانەنێت‌و هەوڵ نەدات كە بەسەر هەموانیشدا بیسەپێنێت.

لەئەنجامدا ئەو رەخنە بێناوەرۆكەی دەێخەنەروو ئەوەیە كە پرۆسەی سیكۆلاریزاسیۆن دەبێتە هۆی ئەوە خەڵك بە ریشە ئایینی‌و كولتوریەكانی خۆی نامۆ بێت. بەگشتی ئەو رەخنەیە لەلایەن مەسیحییە كۆنە پارێزەكانەوە دەهێنرێتە مەیدان، بەڵام موسڵمانان‌و جولەكە كۆنەپارێزەكانیش رەخنەیەكی لەو شێوەیەیان لەسیكۆلاریزم گرتووە. لە روانگەی ئەو كەسانەوە لەكۆمەڵگایەكی سیكۆلاردا لەناوچوونی زاڵبوونی نەریتی ئایینی دەبێتە هۆی ئەوە كە خەڵك كەمتر دەرفەتیان دەستبكەوێت تاكو نەریتی ئایینی‌و تێزەكانیان فێر ببن، ئەوەش بنەمای كولتورییان پێكدەهێنێت.

ئەوە بەڵگاندنێكی سەرنجڕاكێشە، بەڵام بێكاریگەرە. دروستە كە ئەمریكیەكانی ئەمڕۆ زۆر كەمتر لەئەمریكیەكانی سەدەی نۆزدەیەم دەربارەی مەسیحیەت دەزانن، گەرچی تەنها لەرووی پرۆسەی پەروەردەو فێربوونەوە ئەو راستییە جێگای داخە، بەڵام ناتوانرێت بە بەڵگاندنێكی سیاسی یان كۆمەڵایەتی بژمێردرێت. خەڵك لەسەر مێژووی یۆنانی كۆن، یان ئایین، سیاسەت‌و كولتوری رۆمی كەمتر لەرابردوو دەزانن، بێگومان ئەو كولتورانە رۆڵێكی گرنگیان لەدروستكردنی كۆی كولتوری رۆژئاوادا بووە. ئەو نەزانینە جێگای داخە، بەڵام نابێتە بەڵگەیەك بۆ ئەوە كە بەها ئایینیەكانی یۆنانی كۆن، یان رۆمی بهێنینە ناو سیستمی سیاسی‌و دەزگا كۆمەڵایەتیەكانمان. نەبوونی زانیاریی خەڵك سەبارەت بەمێژووی مەسیحیەت‌و نەریتەكانی جێگای داخە‌و هیچیتر. هەڵبەت رێبەرە كۆنەپارێزە ئایینیەكان لەگەڵ ئەو وڵامەدا نیین. ئامانجیان بەرزكردنەوەی سیستمە ئایینیەكەیان‌و راكێشانی لایەنگری نوێ‌‌و هاندانی شوێنكەوتوانی ئێستایە بۆ زیاتر وەفادار بوون بەئایینەكەوە. كاتێك ئەوانە فەرمانڕەوایی بەسەر دەوڵەت‌و كولتوری گشتی لەدەست بدەن گەیشتن بەو ئامانجەیان دژوارتر دەبێت. كاتێك بڕیار بێت وەكو نەیارێك لەگەڵ ئایین‌و فەلسەفەكانی دیكەدا بكەوێتە ململانێ‌ ئەگەری زاڵبوونی گشتیان كەمترو كەمتر دەبێتەوە. بێگومان ئەوان لەگەڵ هەلومەرجێكی لەو شێوەیەدا نیین، بەڵام لەكۆمەڵگەیەكی سیكۆلاردا لە بوارێكی لەو شێوەیەدا رێبەرە ئایینیەكان كارێكی ئەوتۆیان پێناكرێت. ئەگەر بڕواكانیان خوازیاری بۆ دروست بێت ئەوە تەنها بەهۆی سەرنجڕاكێشبوونی خودی بڕواكانە. كاتێك لەدەوڵەت یان كولتور داوای یارمەتی دەكەن لەبنەڕەتدا ئەوەیان قبوڵكردووە كە بڕواكانیان بەتەنهایی ناتوانێت خەڵك بەلای خۆیدا راكێشێت.

بێگومان هیچ هەڵەیەك لەو بانگەشەیەدا نییە كە نابێت كۆمەڵانی خەڵك سیكۆلاریزم وەك بنەمای فەلسەفەی تایبەت بەخۆیان‌و بنەمای پێشكەوتنی ژیان قبوڵبكەن. لەبازاڕی بیروبڕواكاندا بوونی روانگەی جۆراوجۆر‌و ململانێ‌ لەگەڵ یەكتر دەوڵەمەندییە، بەڵام تەنها ئەو فەلسەفانە دەتوانن بەدروستی‌و راستگۆیانە داوای وەلانان‌و سڕینەوەی سیكۆلاریزم بكەن كە وەك سنووری پانتایی گشتی ئایینەكان لەسەر بیروبڕوای هاوڵاتیان بەردەوام بن‌و لەدووی زاڵبوون بەسەر كۆمەڵگەو داخستنی ئەو بازاڕەدا بن.

وەرگێڕانی بۆ فارسی: ئەمیر غولامی

سەرچاوە: about.com

2/8/2008

ئەم بابەتە لە ژمارە حەوتى گۆڤاری کۆمەڵایەتیى سەردەم لە هاوینى ٢٠٠٨ بڵاوکراوەتەوە