وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: دكتۆر یاسین سەردەشتی 

 

شورەوییەكان دەمێك بوو دركیان بە قازانجی مەسەلەی  پەیوەندییبەستن بە باڵی چەپی جووڵانەوەی ئێرانیی بەتایبەتی حیزبی تودە‌و دواتر بە كەمینە رەگەزییە نەتەوەییەكانی وەكو كوردو ئازەر كردبوو، هەروەها لەوە حاڵییبوون كە ئەم مەسەلەیە خزمەتی بەرژەوەندیی ئامانجە تایبەتیەكانیان لەئێراندا دەكات.

 

شایەنی باسە، سیاسەتی شورەویی لەهەمبەر كورد دوای پێشڕەوییكردنی هێزەكانی ئەم وڵاتە دژی هێزەكانی ئەڵمانیا لەبەرەكانی جەنگدا، زیاتر ڕوونبووەوە. ئەفسەرە سیاسییەكانی شورەویی‌و كارمەندە نهێنیەكانی، هەر لەسەرەتای ساڵی 1944ەوە، لە ناوچە كوردنیشینەكانی ئێراندا تەراتێنیانبوو . جگەلە هەوڵەكانی شورەویی بۆ زیاتر چەسپاندنی نفوزی خۆیان لەناو كۆمەڵە* لەساڵی1945دا. شورەوییەكان لەئێراندا ژمارەیەكی زۆر ڕێكخراوی پەیوەندیی كەلتورییان بەناوی ئەنجومەنی فەرهەنگی ئێران– شورەویی دامەزراندبوو.

 

لە شاری مەهابادیش، بەهەمان شێواز، ئەنجومەنێكیان بەناوی ئەنجومەنی فەرهەنگی كوردستان‌و شورەویی دامەزراند كە لەلایەن كۆمەڵەوە هاوكاریی‌و پەیوەندیی لەگەڵدا دەكرا.  هەر لەگەڵ كۆتاییهاتنی جەنگدا، هەوڵەكانی شورەویی بۆ بەرینكردنی نفوزی خۆی لەئێراندا لەچەند لاوە بەرچاوتربوون، كە یەكێك لەوانە هاندانی جووڵانەوە خودموختارییخوازەكانی ئازەربایجان‌و كوردستان* بوو.  لێرەوە دەتوانرێت ئەو ئاكامگیرییە بكرێت كە دامەزراندنی هەردوو كۆماری ئازربایجان و كوردستان كەم‌و زۆر لەژێر كاریگەریی سیاسەتی شورەوییدا بووە، كە لەئایندەدا بەو ئاراستەیەی دەبردن كەببنە دوو كۆماری دۆست‌و وابەستەی شورەویی هەروەك ئەو حاڵەتەی لەناوەراست‌و ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا هاتەكایەوە.  هەندێك كۆڵەران‌و بایەخداران لەم رووەوە جەخت لەوە دەكەنەوە كە كورد‌و ئازەرەكان لەلایەن شورەوییەوە هاندراون‌و وەك دەسەندەو ئامرازێكی سیاسیی بەكارهێنراون، چالاكییەكانی سوپای سوور‌و شێوازی دیبلۆماسییەتی كلاسیكیی شورەویی لەنێوان ساڵانی 1941-1946دا، رووی ئەم دیدە دەخاتەڕوو. كاتێك هەوڵەكانی شورەویی لەنێوان ساڵانی1945-1946دا، سەبارەت بە ئێران پەرەیگرت، جگەلە پیادەكردنی شێوازی كلاسیكییانەی دیبلۆماسیی شورەویی، ڕێگایەكی نوێی هەڵبژارد كە شێوازی فشارو ئاژاوەگێڕییە، بەدوای شكستی دیبلۆماسیەتی شورەویی لەبەدەستهێنانی ئیمتیازی نەوتی باكوور لە پایزی 1944دا، بیرۆكەی فشارخستنەسەر ئێران لەڕێگای هاندانی ڕاپەڕینی ناوچەكانی كوردستان‌و ئازەربایجانەوە لەمێشكی شورەوییەكاندا چەكەرەی كرد.

 

لەڕاستییدا، ئەو دەرئەنجامەی كە كوردو ئازەر بەئامرازێكی شورەویی دەداتە قەڵەم كە خۆی لەخۆیدا بەتەواویی دیدی حكومەتی ناوەندیی ئێرانیی بۆ مەسەلەكە بەرجەستەدەكات، سەدلەسەد قایلكەر نین، هەر بۆنمونە، شای ئێران پێیوابوو كە هاندەری جووڵانەوەی نەتەوەیی كورد لە قۆناغی جەنگی یەكەمی جیهانییدا ئینگلیزەكان‌و لە كاتی جەنگی دووەمیشدا كۆمۆنیستە شورەوییەكان بوون‌و ئەم جووڵانەوەیە پەروەردەی دەستی ئەم دووانەیە.

 

لەوەش زیاتر، تێڕوانینێكی زانستییانەو هەمەلایەنە ئەوەمان دەدات بەدەستەوە كە شورەویی لەلایەك‌و كوردو ئازەریش لەلایەكی دی، لەپەیجوی سوود لە یەكتر وەرگرتن بوون ، هەریەكەو بۆچەسپاندنی شوێنپێی خۆی لەسەر شانۆی سیاسیی ناوچەكە. هەربۆیە ئەوانەی لەم مەسەلەیەدا فاكتەری شورەوییان باڵادەست كردووە و ڕۆڵەكەیان زەقكردۆتەوە بەتەواویی پێشینەی مێژوویی گرفت‌و كێشەی كەمینە نەتەوەییەكانی ئێران‌و خەباتی ئەم گروپانەیان دژی ستەمی دەوڵەتی ناوەندیی و ئاواتەكانیان لەبەدیهێنانی مافەنەتەوەییەكانیان پشتگوێ خستووە.

 

شایەنی باسە، لەبەرامبەر ئەم بۆچوونە تاكبینیەی سەرەوەدا، دیدی واش هەن پێیانوایە كە كێشەو خواست‌و ئامانجەكانی كەمینە نەتەوەییەكانی ئێران ناكرێت لەچوارچێوەی باسێكی واداو دەرهاوێژرێن‌و گوێیان  پێنەدرێت، بۆنمونە (باكسجەر /   retxaB  ) سەرۆكی بەشی ڕوژهەڵاتی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، ئەو راستییەی دركاندوە كە بە درێژایی مێژوو سیاسەتێكی هەڵاواردن‌و تایبەت لەلایەن حكومەتە ناوەندییەكانی ئێرانەوە لەهەمبەر كوردستان‌و ئازربایجان گیراوەتەبەر.

 

هەرچەندە، باكسجەر لەم ڕووەوە دەستبەرداری مەسەلەی بایەخی پشتگیریی شورەویی بۆ كوردو ئازەرییەكان نەبووە. ئەو واتە باكسجەر پێیوایە كە لانیكەم ئامانجێك  لەپشت ئەم پاڵپشتییەی شورەوییدا هەیە ئەویش فشارخستنەسەر ئێران‌و توركیایە.  هەروەها كارمەندێكی فەرمیی حكومەتی بریتانیی بە حكومەتی ناوەندیی ئێرانیی ڕاگەیاند، ناتوانرێت ئەو گرژیەی نێوان دەسەڵاتدارانی ئێران لەلایەك‌و كوردو ئازەریەكان لەلایەكی تر تەنیا بە چالاكییەكانی شورەوییەوە ببەسترێتەوە، لەهەمان كاتدا، ئەم كارمەندە، مێژینەی مامەڵەی تایبەتی حكومەتی ئێرانی لەگەڵ كوردو ئازەردا وەبیرهێنانەوە.

 

بێگومان، كوردو ئازەر دەمێك بوو لەلایەن حكومەتی ناوەندیی تارانەوە پشتگوێخرابوون. جووڵانەوەكەشیان كاردانەوەیەك بوو دژی سیاسەتی كاربەدەستانی تاران لەهەمبەر كەمینە نەتەوەییەكانی وڵات، مەسەلەی پەیوەندیی كوردو شورەوییش لەو گۆڕانەوە سەرچاوەدەگرێت كە لەسەرشانۆی نێودەوڵەتیی هاتبووەكایەوە، گۆڕانی تەرازووی هێزەكانی نێوان دەوڵەتە مەزنەكان ئەو هەلەی بۆ كورد ڕەخسا كە بەمەبەستی بەدەستهێنانی پشتگیریی لە شورەویی خۆی نزیكبكاتەوە. هەروەك كارمەندێكی فەرمیی بریتانیی ئەو تێبینییەی كردووە كە لەساڵی1946دا "هێزێكی مەزنی دی لەسەر شانۆكە پەیدا بووە، ئەم هێزە واخۆی پێشاندەدات ئەگەر بە فەرمیش نەبێت سۆزێكی تایبەتی بەرامبەر هیواو ئاواتەكانی كوردەكان هەیە، كە لانیكەم خۆی لەهاندانیان دەبینێتەوە".  لەهەمان كاتدا ئەزموونەكانی پێشوو گەواهی لەسەر ئامادەنەبوونی ئینگلیزەكان بۆ یارمەتیی‌و پشتگیریی كوردەكان دەدەن. هەربۆیە مەسەلەی نزیكبونەوەی كورد‌و شورەویی لەقوڵایی ئایدۆلۆژییەوە سەرچاوەی نەگرتووە، ئەوەندەی بێ هیوایی كوردەكان دەردەخات لەئاست بێخێریی سیاسەتی بریتانیا. لەڕاستییدا، ئینگلیزەكان چەندەهاجار لەلایەن ڕووناكبیرە كوردەكانەوە كەوتنەبەر نەشتەری ڕەخنەو ئەوەیان وەبیردەهێنرایەوە كە چۆن لەبەندەكانی پاكتی ئەتلانتیكدا مافی خودموختاریی میللەتانیان سەلماندووەو كەچی دوای جەنگ، كارێك بەم مافەناكەن‌و لەكۆڵی ئەم میللەتانە نابنەوە.

 

ئا لەم كاتە میژووییە ئاڵۆزەی ئێراندا، كوردەكان هاتنەسەر ئەو باوەڕەی كە لەڕێگای بەدەستهێنانی پاڵپشتیی شورەویی، ئامانجە نەتەوەییەكان چنگ بخەن، بێبەهرەیی كوردو ئازەر لەبوونی دەوڵەتی ناسیوناڵ كە بتوانن چۆن بیانەوێت پەیوەندیی دپبلۆماسیی لەگەڵ شورەویی‌و وڵاتانی تردا بگرن، فاكتەری سێبەری شورەویی لەسەر كۆمارەكەیان زەقدەكاتەوە. بەڵام دەتوانین هەر لێرەدا ئەوە بێژین كە جووڵانەوەی نەتەوەیی كوردو ئازەر، دوو جووڵانەوەی مێژوویی بابەتین‌و زادەی سیاسەتی شورەویی نین، بەڵكو لەم قۆناغەدا شورەویی تاڕادەیەك هاوكارییانی كردووە‌و دواتر قۆستنیەوە.

 

ماوەیەك پێش دامەزراندنی كۆماری میللیی كوردستان قازیی محمد لەشاری تەبرێز چاوی بەنوێنەری شورەویی كەوت، لەبەرئەوەی وتووێژەكانی ئەم چاوپێكەوتنە ئاشكرانەكرا، نازانرێت تاچەند قازیی لە بەدەستهێنانی پاڵپشتیی شورەویی بۆ كۆمار سەركەوتوو بووە. لەلایەكی ترەوە، چەند ڕۆژێكی كەم پێش دامەزراندنی كۆمار، قازیی سەرقاڵی ئەوەبوو هەڵوێستی چەسپاوی شورەویی لەمەڕ دامەزراندنی كۆماری خودموختاری كورد بزانێت، ئەو دوو كارمەندە شورەوییەی قازیی بۆ ئەم مەبەستە پەیوەندیی پێوەكردن ئاشكرایانكرد كە بەرامبەر كارێكی وا لاریان نیە.

 

هاوكاریی سنورداری شورەویی بە چەند تفەنگ‌و چاپخانەیەك بە تەواویی پێداویستیەكانیەوە بۆ كۆماری كوردستان نكۆڵیی لێناكرێت، بەڵام هەندێ‌جار ژمارەیەك ڕاو بۆچوونی ناڕوون باسدەكرێت كە دەبێت هەڵوێستەیان لەسەر بكرێت، بۆنموونە، قوبادی ئێرانیی وا پێشاندەدات كە هەر لەگەڵ دامەزراندنی كۆمار، شورەویی بە فەرمیی دانیپێداناوە.  ئارچی ڕۆزفێڵت دەڵێت كە سیخوڕەكانی شورەویی بە ناوچە كوردییەكاندا وەربوون‌و هانی خەڵكیان داوە لە جووڵانەوەی نەتەوەیی كوردەكاندا بەشداربن، جگەلەوەی سەرۆك عەشیرەتە كوردەكانی ناوچەكەیان بۆ قازانجی جووڵانەوەكە عێلجاركردوە.  نەسڕوڵای فاتمی باسی ڕۆڵی شورەویی لە كۆكردنەوەی خەڵك لەدەوری جووڵانەوەی نەتەوەیی كورد كردوەو دەڵێت سوپای سوور گوندە كوردنشینەكانیان گەمارۆداوەو داوایان لە سەرۆك عەشیرەتەكان كردوە تاكو هاوكاریی یاخیبووەكان بكەن. لەوەش زیاتر، نەسڕوڵا پێیداگرتووەو دەڵێت ئەو كوردانەی كە لایەنگریی حكومەتی ناوەندیی بوون لەلایەن سوپای سوورەوە چەككراون‌و سەرۆكەكانیان یان زیندانییكراون یان هەڕەشەی توندیان لێكراوە. ئەم وێنەیەی كە لەلایەن ئەم جۆرە نووسەرانە بۆ ڕۆڵی شورەویی نەخشێنراوە جگەلەوەی لێڵ‌و چەواشەكارانەیە، پشتیش بە هیچ بەڵگەو ماتریاڵێكی میژوویی نابەستێت.

 

ڕاستییەكەی، دانپێدانانێَك لەلایەن شورەوییەوە بۆ كۆماری كوردستان نەبووە، هەرچەندە، جۆرە هاوكارییەكی سنورداری كۆماركراوە، بەڵام ئەوەی كە شورەوییەكان بە قووڵیی لە مەسەلەی كۆكردنەوەی كوردو بنیاتنانی جووڵانەوەی نەتەوەیی كورددا گلابێتن قسەیەكی بێ‌ بناغەیە، خۆ بەشێكی فراوانی ناوچە كوردنشینەكان بە مەهابادیشەوە، لەژێر كۆنترۆڵی ڕاستەوخۆی سوپای شورەوییدا نەبووە، ئەمەش زیاتر لەنرخی بۆچونەكانی نەسڕوڵا فاتمی‌و ئارچی ڕۆزفێڵت كەمدەكاتەوە، خودی دەسەڵاتدارانی شورەویی پێیانوابوو دامەزراندنی كۆماری كوردستان كارێكی پێشوەختەو لانیكەم كرچێتیی پێوەدیارە.  لەبەرئەوە، مەسەلەی پەرەسەندنی چالاكییە سیاسییەكان‌و گەشەكردنی هۆشیاریی نەتەوەیی لەنێوان كوردەكاندا پەیوەستە بە بارودۆخی  كۆمەڵگای كوردەواریی‌و ئەو گۆڕانەی لەسەر شانۆی نێودەوڵەتیی خولقابوو، ئەم هەلومەرجە نوێیەش  ئەوەی بەسەر شورەوییدا سەپاند كەسەر بۆ كوردەكان دانەوێنێت، لەگەڵ ئەوەی دوودڵ بوو بەرامبەر ئەگەری كاریگەریی هیوای نەتەوەیی كوردەكان بەدژی ستراتیژیی وڵاتەكەیان لە ئێرانداو ئاڵۆزكردنی مەسەلەكە لە ئایندەدا.  سەبارەت بە خۆنزیككردنەوەی شورەویی خۆهەڵقورتاندن لە چالاكیی كوردەكان لەتەوای كوردستان، بیروڕای دژبەیەك هەبوو، باڵیۆزخانەی بریتانیا لە مۆسكۆ، پەنجەی بۆئەوە درێژكرد كە ئاژانسە سیاسییەكانی شورەویی، ڕابەرە كوردەكانیان لەمەسەلەی یارمەتیدانی هەموو كوردەكانی پارچەكانی كوردستانی ئێران‌و عێراق‌و توركیا دڵنیاكردۆتەوە تاكو بەشێوەی ئازەربایجان كۆماری خودموختاریی پێكبهێنن. هەرچەندە، دواتر باڵیۆزخانەی بریتانیا ئاشكرایكرد كەلەلایەن شورەوییەكانەوە پیلانێكی بەرین سەبارەت بە سەرتاسەری كوردستان لەگۆڕێدا نییە.

 

لەچوارچێوەی جەنگی سارددا، وادێتە پێش چاو كە سیاسەتی بەڕێوەبەرایەتیی (ترومان /Truman) سەرۆكی نوێی ئەمریكا سەبارەت بە هاوكارییكردنی ئێران‌و دژایەتیی شورەویی وەك پێویست نەبووە، ئەمەش فاكتەرێكی سەرەكییە شورەویی زیاتر چەشەی نزیكبوونەوە لەجووڵانەوەی خودموختارییخوازەكانی كوردستان‌و ئازەربایجان كردو دۆخەكەی قۆزتەوە، بەتایبەت لەمانگە ئاڵۆزەكانی كانونی یەكەمی ساڵی 1945و كانونی دووەمی 1946دا. بۆچوونی باوی ناوەندە فەرمییەكانی وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكاش لەمەڕ چالاكییە سیاسییەكانی كوردستان‌و دامەزرادنی كۆماری میللیی كوردستان بریتیە لەوەی كە ئەم جۆرە چالاكییانە ڕیشەی كۆمۆنیستیی هەیە. هەروەها بەرژەوەندیی ئێران لەوەدایە ئەو ڕژێمە كوردییە بە كۆمۆنیست‌و كۆمارەكەشیان بە كۆمارێكی دەسەندەخۆری شورەویی بداتە قەڵەم. ئەمەش ئەو هەلە بۆ ئێران دەڕەخسێنێت كە سەرتاپای مەسەلەكە بەپلانی شورەویی‌و فراوانخوازیی‌و چاوتێبڕینی بێگانە لە ئێران بخاتەڕوو.

 

ڕاستیی مەسەلەكە ئەوەیە كە چالاكیی سیاسیی كوردەكان چ  پێش دامەزراندنی كۆمارو چ لە كاتی دامەزراندنیدا، خواست‌و ئامانجی نەتەوەیی كورد بەرجەستەدەكات. ڕابەرانی كۆمار كۆمۆنیست نەبوون، بەڵكو نەتەوەخواز بوون، ئەوەندەش بەتەنگ ئەوەوە نەدەهاتن كە كۆمارەكەیان بكەوێتە ژێر نفوزو چاودێری شورەویی.

 

جگەلەوەی، كەخواستە سیاسییەكانیان كە پێشتر لەلایەن كۆمەڵەو دواتر لەلایەن حیزبی دیموكراتی كوردستانەوە بڵاوكراوەتەوە، هەر لەسەر مافی نەتەوەیی كوردو هەبوونی  پەیوەندیی دووقۆڵیی نێوان كوردی ئێران‌و حكومەتی تاران قسەی كردبوو، هیچ باسێك لە گۆڕانی ڕیشەیی‌و ڕادیكاڵانە لەخواستەكانیاندا نەهاتبووە گۆڕێ، هەربۆیە كاتی فۆڕمەڵەكردنی ئەم ئامانجانە بیروباوەڕی كۆمۆنیستانە چاولێناكرێ.   

 

هەرچەندە، ئەمریكاییەكان خاوەنی نرخاندنی خۆیان بوون لەمەڕ كێشەی كەمینە نەتەوەییەكانی ناو ئێران، كەچی  پشتگیریی حكومەتی تارانیان كرد لە دژی ئازەربایجان‌و كوردستان، هەر لەم كاتەدا كارمەندێكی فەرمیی ئەمریكیی ئەوەی ئاشكراكرد كە حكومەتی ناوەندیی ئێران فشاری خستۆتە سەر كەمیینە نەتەوەكان وە دەیانچەوسێنێتەوە، پەنجەشی بۆ ئەوەڕاكێشا كە داواكاریی خودموختاریی ئەم گروپە نەتەوەییانە جۆرە ڕەواییەكی خۆی هەیەو دۆخی سیاسیی ناوچەكانیشیان لەبارە بۆ ڕاپەڕین.  وێڕای ئەم جۆرە دیدانە هەڵوێستی فەرمیی وڵاتە یەكگرتوەكان پێداگرتن بوو لەسەر لایەنگریی‌و پاڵپشتیی بێ‌ چەندوچوونی حكومەتی ناوەندیی تاران. ئەم هەڵوێستەش بێگومان لەچەند ئیعتیباراتێكی ستراتیژیی‌و سیاسیی حكومەتی ئەمریكاوە سەرچاوەی گرتبوو.

 

 (واڵتەر سمس/ (Walter smith باڵیۆزی ئەمریكا لە مۆسكۆ وتی: "حكومەتی شورەویی سیاسەتێكی لێڵی لەهەمبەر ئێران گرتۆتەبەر، لەو كاتەی جەخت لەسەر پەیوەندیی دۆستانە لەگەڵ حكومەتی ناوەندیی دەكات، هەرئەو كاتەش ئازەربایحان وەك ئامرازێك بۆ ئاژاوەنانەوە دژی حكومەتی تاران بەكاردێنێت". هەروەها سمس ئاماژەی بەوەدا كە هاوكارییكردنی شورەویی لەگەڵ حكومەتە خودموختارە خۆجێیەكانی ئازەربایجان بەو ئاراستەیە دەڕوات كەلە ئایندەیەكی نزیكدا ناوچەكە بخرێتە سەر قەڵەمڕەوی شورەویی‌و ببێتە بەشێكی دانەپچڕاوی ئەو وڵاتە. 

 

وەك ئاشكرایە، چاوپێكەوتنی ڕێبەرایەتیی كۆمارو لێپرسراوانی ئەمریكیی لە تەبرێز بۆ قازانجی هەردوولا بایەخی خۆی هەبوو، سەرەتا كاتێك  قازیی محەمەد لەشوباتی 1946دا، سەردانی تەبرێزی كرد، سێ‌ جار لەلایەن (ڕۆسۆ/Rossow) وە ئاگاداركرایەوە تاكو چاویان بەیەكتر بكەوێت، بەڵام قازیی بەم دیدارە ڕازی نەبوو.  بەڵام دواتر قازیی محەمەد لەبارەگای كاتیی سەركردایەتیی كورد لە تەبرێز كە بەرامبەر كۆنسوڵخانەی ئەمریكی بوو. چاوی بە ( دۆهەر/ooherD ) كەوت، لەم دیدارەدا قازیی محەمەد هەوڵیدا هەڵوێستی ڕاستەقینەی ئەمریكی بەرامبەر مەسەلەكان‌و سیاسەتی وڵاتە یەكگرتوەكان بەرامبەر كێشەی كورد بزانێت، هەروەها خوازیاری زانینی ئەوە بوو تاچەند ئەمریكا نفوزی خۆی بەمەبەستی چەسپاندنی دیموكراسی لەئێران‌و هاتنەسەركاری حكومەتێكی دیموكراتخواز لەو وڵاتە بەكاردەهێنێت. دۆهەر وەڵامی قازی بەوە داوە كە سروشتی سیاسەتی ئەمریكا جەختكردنە لەسەر دەستتێوەرنەدانی كاروباری ناوخۆی وڵاتان، سەبارەت بەمەسەلەی ئێرانیش مەسەلەیەكی ناوخۆییەو پێویستە لەلایەن خەڵكی ناوخۆی وڵاتەكە خۆیەوە چارەسەر بكرێت. بەپێی وتەی دۆهەر "قازیی محەمەد پێشنیارێكی سەیری هەبووە، گوایە كوردەكان پێشوازیی لەدەستخستنە ناوەوەی مەسەلەكە لەلایەن ئەمریكاوە دەكەن كاتێك حكومەتی ئەمریكا بۆ لابردنی كوتەكی حكومەتی ئێرانیی كاربكات كە دژی كەمە نەتەوەكانی ئێران بەكاریدێنێت.  هەروەها لەم دیدارەیدا، قازیی محەمەد جەختی لەسەر گرنگیی بنیاتی پەیوەندیی دۆستانەی لەگەڵ ئەمریكادا كردو ئەوەشی دووپاتكردەوە كە خواستی كوردەكانی ئێران خودموختارییە لەچوارچێوەی ئێرانێكی یەكگرتوودا. جگەلەوەی كە قازیی خوازیاری ئاخاوتنی زیاتر بوو لەسەر مەسەلەی یارمەتیی حكومەتی ئەمریكا بۆكۆماری میللیی كوردستان بەتایبەتی لەبواری پیشەسازیی، چاندن، فەرهەنگییدا.  شایەنی باسە، قازیی لەم رووەوە وەڵامێكی موسبەتی لەلایەن جێگری كۆنسوڵی ئەمریكاوە بەدەست نەگەیشت. دوای ڕەخساندنی هەلی چاوپێكەوتنی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ڕێبەرانی كۆمار لەلایەن نوێنەرانی حكومەتی ئەمریكاوە، وڵاتە یەكگرتووەكان هەلێكی لەباری بۆ هەڵكەوت تا زانیاریی چڕوپڕ لەمەڕ دۆخی سیاسیی كوردستان‌و ئاراستەی ڕووداوەكان خڕبكاتەوە.

 

ئەگونجێ خواستی قازیی محەمەد لەدیتنی جێگری كۆنسوڵی ئەمریكا لەگۆڕانی هەڵوێستی شورەویی لەمەسەلەكە سەرچاوەی گرتبێ، بە وردبونەوە لە قەیرانی ئێران لەم قۆناغەدا جۆرە نزیكبوونەوەو لێكگەیشتنێك لەنێوان حكومەتی شورەویی‌و دەسەڵاتدارانی تاران دێتەبەرچاو، بەتایبەت سەبارەت بە دۆزینەوەی ڕێگەچارەی قەیرانەكەو نەهێشتنی ئاڵۆزیی‌و ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی هەردوولا كە ئەنجامەكەی بە كشانەوەی هێزەكانی شورەویی لە باكوری ئێران‌و ئازەربایجان كۆتایهات كە بێگومان جێ پەنجەی لەسەر هەڵوێستی قازیی محەمەد لەمەڕ مەسەلەی نزیكبوونەوە لە ئەمریكا دانا. ئەمەش بۆخۆی حاڵییبوونی قازیی‌و ڕێبەرانی كۆمارە لە كاریگەرێتیی نزیكبوونەوەی شورەویی‌و ئێران لەسەر مەسەلەكەیان، دۆهەر بەڕاشكاویی ئاماژە بەم ڕاستییە دەكات، ئەوپێی وایە شكستی سیاسەتی شورەویی بەرامبەر كوردو هاوكاریی نەكردنی كۆمار بەچەكی قورس‌و پێویستییە سەربازییەكان فاكتەری نزیكبوونەوەی قازییە لە ئەمریكا.

 

ئەوەی دەبێت تێبینی بكرێت ئەوەیە كە هەڵوێستی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەمەڕ كۆماری كوردستان دەخرێتە چوارچێوەی سیاسەت‌و ستراتیژییەتی ئەمریكا سەبارەت بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتیی‌و ئێران بەتایبەتیی، بێگومان دیدی وڵاتە یەكگرتووەكان لەهەمبەر هەڵوێست‌و سیاسەتی شورەویی لەناوچەكەدا حسابێكی تایبەتیی بۆ دەكرا، ئەمەش كوردی دەكردە فاكتەرێك‌و دەیهاویشتە گێرەو كێشەی نێوان ئەمریكاو شورەویی لەم قۆناغەدا كەسەرەتای هەڵگیرساندنی جەنگی ساردە.

 

هەر لەسەرەتای ساڵی 1946وە، ئەمریكا بایەخی بەمەسەلەی ئەگەری بوونی پلانێكی شورەویی دەدات كە گوایە بۆهەڕەشەكردنە سەر توركیاو زەمینە خۆشكردن بۆ هاتنە سەركاری ڕژێمێكی دۆست لە ئەنقەرە لەكاردایە، (جۆرج كینان/ George Kennan) ڕاپەڕێنەری كاروباری باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە مۆسكۆ، ئەوەی ڕوونكردەوە كە بەڵگەی بوونی پلانێكی وا لەلایەن شورەوییەوە دژی توركیا لەبەردەستدا نییە، دواتر كینان ئاماژەی بەوەدا تەنها سەرچاوەی گرفتی پێشبینیكراو بۆ حكومەتی توركیا (كوردە چەكدارە شورەوییخوازەكانە) لەسنووری ئێران-توركیاوە، چالاكی ئەوان دەتوانرێت وەك زەمینەخۆشكردنێك بۆ دەستتێوەردانی ناو دەوڵەتی توركیاوە چاولێبكرێت.   

 

كینان ئاشكرایكرد، كە مەسەلەی چالاكیی شورەویی لە عێراقیشدا بەتەواویی دیارنییە، لەگەڵ بوونی ئەو هەواڵانەی باس لە هەوڵی هەندێك كوردی چەكداری شورەوییخواز دەكەن بەمەبەستی داگیركردنی ویلایەتی موسڵ. بەپێی قسەی كینان ئەم كوردانە پێویستییەكی زۆریان بەشورەویی دەبێت بۆ ڕاپەڕاندنی ئەركەكەیان، جگە لەوەش شورەویش پشتیان پێ دەبەستێت. شورەویی لە بەئەنجامگەیاندنی مەسەلەیەكی وا بریتانیا بەڕێگر دەزانێت، بەڵام ئەوان واتە (شورەویی ) واخۆیان سازداوە ئەوەی پێویست بێت درێغیی ناكەن، هەروەها كینان دەڵێت شورەویی ئامادەیە كەڕووبەڕوی توندوتیژترین دیپلۆماسیی‌و نالەبارترین سیاسەتیش ببێتەوە تاكو بتواێت ئامانجەكەیان بێننەدی‌و گرێنتی سەركەوتنی پڕۆژەكەی بكات.  هەروەها كینان وتی ئەوان پێشبینی ئەو ئاكامانە ناكەن كە دەگونجێ لەم جۆرە خۆهەڵقورتاندن‌و سەرەڕۆییەدا بێتەگۆڕێ‌، ئەم كارەی شورەویی ئەگەری پەیدابوونی گرفتێكی سەختە كە خودی شورەوییەكان لەبنەڕەتدا چاوەڕێی ناكەن.

 

كاریگەریی سیاسەتی شورەویی لەسەر بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی ئەمریكا لەناوچەكە ناوەندەكانی ئەمریكای توشی دڵەڕاوكێ‌ كردبوو، ئەتوانرێت لێرەدا سیاسەتەكانی ئەمریكا لەهەمبەر ئێران لەم چەند خاڵەدا كۆبكەینەوە:

 

1- هاندای ئێران بۆ بەستنی پەیوەندیی دۆستانە لە گەڵ وڵاتاندا بەمەرجێك چەسپاندنی سەربەخۆیی‌و پاراستنی یەكپارچەیی‌و سەروەریی ئێران بپارێزرێت.

 

2- چەسپاندنی ئاسایشی ناوخۆی وڵات بەجۆرێك ڕێنەدات بێگانە دەست لەكاروباری ناوخۆی وڵات وەردات.

 

3- كاركردن بۆ گەشەپێدانی ئابووریی ناوخۆی وڵات‌و ڕەخساندنی زەمینە بۆ بەستنی پەیوەندیی ئابووریی لەئاستی نێودەوڵەتیدا.

 

4- دواجار پتەوكردنی دەزگا دەوڵەتییەكان‌و دیموكراتیزەكردنیان.  

 

هەربۆیە، ئاساییە كە ئەمریكییەكان نرخاندنێكی جیدیی لەسەرشوێنی كێشەی كورد لەبارودۆخە ئاڵۆزەكەی ئێران‌و باری نێودەوڵەتیشدا بكەن، ئەگەرەكانی ئایندەی ئێرانیش لەلای خۆیەوە كاری گرنگی دەكردە سەر ستراتیژییەتی ئەمریكا، ئەو ئەگەرانەی لەلایەن كۆمیتەی هەماهەنگیی جەنگی دەریایی دەوڵەتەوە(State war-Navy Cordinating commite) لەبیرخەرەوەیەكدا گەڵاڵەكرابوون، ئەگەرەكانیش:

 

أ- دابەشكردنی ئێران بۆ دوو ناوچەی نفوزی شورەویی لە باكوورو بریتانیی لە باشوور.

 

ب- دەستبەسەراگرتنی هەمیشەیی شورەویی بەسەر هەرێمی ئازەربایجانی ئێراندا.

 

ت- دامەزراندنی دەوڵەتی كوردیی خودموختاری شورەوییخواز كە ناوچەكای باكوری رۆژئاوای ئێران‌و باكووری عێراق بگرێتەوە.

 

ج- سەپاندنی دەسەڵات‌و نفوزی ئێران بەسەر تەواوی ئێراندا.

 

كۆمیتەی هەماهەنگیی دوپاتیكردەوە كە بەهەموو حسابێكی هێرش‌و بەرگریی، ئێران ناوچەیەكی ستراتیژیی سەرەكیی‌و گرنگی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێكدەهێنێت، ئێران‌و ناوچەی ڕۆژهەڵاتی میدیترانە لەرووی ستراتییژیەوە جەوهەری مەسەلەی ڕێگەگرتنی فراوانخوازیی شورەویین لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.  كوردستانی مەزن كۆریدۆرێكە بۆدزەكردنە ناو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و رۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست. لەبەر شوێنە جوگرافییەكەی كوردستان‌و سروشتە تۆبۆگرافیا چیاییەكەی، شورەویی كاتی پێشڕەویان لەم ناوچەیە لانی زۆری گیروگرفت دەبینن، لەوەش زیاتر، بوونی جووڵانەوەی نەتەوەیی كورد لەنێو چوار دەوڵەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستداو ئایندەی چالاكی سیاسیی كوردەكان، لەرووی سیاسیی‌و ستراتییژیەوە لەهەر ڕووبەڕووبونەوەیەكی داهاتوی ناوچەكەدا سوودبەخشە.

 

سەبارەت بە خاڵی (4) ی سەرەوە، كۆمیتەی هەماهەنگیی ڕایگەیاند، كە دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردیی بەهاوكاری شورەویی ڕێگرێكی جیدیی دەبێت لەبەردە بەرژەوەندیەكانی ئێستاو داهاتووی وڵاتە یەكگرتوەكان، لەكاتێكدا ڕێی تێدەچێت شورەویی ئەم دەوڵەتە بەكاربهێنێت بۆ ئاژاوە لەڕۆژهەڵاتی نزیك‌و ناوەڕاستدا، ئەو دەوڵەتە كوردییەی سەرچاوە نەوتییەكانی بەریتانیا دەگرێتەخۆ كە ناوچەی كەركوكە، ئەمەش ئاكامەكەی ئەوە دەبێت، هەر سوودو قازانجێكی كەئێستا دەچێتە گیرفانی عێراقەوە، ئەوسا دەچێتە گیرفانی كوردەكانەوە، كارێكی واش ئەگەری رووخاندنی حكومەتی عێراق‌و هێنانەكایەی حكومەتێكی تر دێنێتە پێشەوە، حوكمەتێك كەزیاتر دۆستایەتیی لەگەڵ دەوڵەتی شورەویی بەرقەرار دەكات تاكو لەگەڵ هێزە ئەوروپییەكان، ئەگەر ئەو ڕاستییەشمان خستە بەرچاو كە عێراق بەرەو كەنداوی فارس درێژدەبێتەوەو بەسەربیرە نەوتەكانی (ئابادان) دا دەڕوانێت ئەوسا بۆ مان دەردەكەوێت كە سەرچاوە نەوتییەكانی وڵاتە یەكگرتووەكان لە ناوچەكەدا تاكو چ رادەیەك دەكەوێتە مەترسییەوە.

 

هەرماوەیەك پێش دامەزرادنی كۆماری كوردستان، باڵیۆزی بریتانی لە تاران دوپاتی كردەوە كە وڵاتەكەی هەمان سیاسەت‌و بەرنامە ئەگرێتەبەر كە پێشتر لە ئۆكتۆبەری 1941دا، لەلایەن نوێنەرایەتیی بریتانیاوە لە تاران بڕیاری لەسەر دراوە. بەڵام لەم قۆناغەدا بەشێوەیەكی بەرینترو وردتر، مەسەلەی هاوكارینەكردنی عەشیرەتەكان‌و خۆتێوەگلان لە گرفتەكانیان لەلایەن بەریتانیاوە ئەزموونێك بوو لە مامەڵەكردن لەگەڵ خێڵە كوردو عەرەبەكانی عێراقەوە لە ساڵانی 1920 كانەوە بەمیرات بۆی مابووەوە، هەروەها جەختیشكرایەوە كە بەرژەوەندیی‌و شوێنی سەربازیی بریتانیا لەناوچەكە باشتر دەپارێزێت، كاتێك ئەم وڵاتە هاوسەنگەریی حكومەتی ناوەندیی بێت لە تاران‌و دەستی هاوكاریی بۆ درێژ بكات. 

 

ئاشكرایە دامەزراندنی حكومەتێكی كوردیی پێویستی بەهاوكاریی یارمەتیی هێزە مەزنەكان بوو. لەكۆتایی دیسامبری1945دا، قازیی محەمەد ڕێی بەچەند نوێنەرێكی كورددا، كە لەگەڵ كۆنسۆڵی بریتانیا لە تەبرێز بەمەبەستی بەستنی پەیوەندیی نێوان حكومەتە خودموختارە چاوەڕوانكراوەكەی‌و حكومەتی بریتانیاو هێزە ڕۆژئاواییەكانی دی گفتوگۆ بكەن، كۆنسوڵی بریتانیی لەم دیدارەدا وەڵامێكی دیارو روونی بە نوێنەرانی كورد نەدایەوە. ئەم هەڵوێستە نەرێییەی بریتانیا جێی سەرسوڕمان نییە، هەر هەمان هەڵوێستی پێشووە كە لەكاتی داگیركردنی ئێران لەلایەن هێزەكانی ئەنگلۆ-شورەوییەوە لەهەمبەر كورد گرتبوویەبەر، بریتانیا كێشەی كوردی وادەپێوا كە هەڕەشەیەكی بەردەوام‌و سەرچاوەی ترسێكی گەورەیە، بە بۆچونی ئەو دامەزرادنی كۆمارێكی كوردیی ئایندەی گەشەكردنی كاروباری ئێران دەئاڵۆزێنێت‌و بەخراپیش بەسەر شانۆی نێودەوڵەتییدا دەشكێتەوە، بەریتانیا پێی وابوو، كە پێویستە بۆ دژایەتییكردنی شورەویی لەئێران پلانی خۆی سەبارەت بە جوڵانەوەی نەتەوەیی كورد بخاتەگەڕ، لەلایەكی تریشەوە، باس‌وخواس لەسەر ئەوە دەكرا كە جووڵانەوەی نەتەوایەتیی كوردیی خێڵەكیانەیەو بیری دامەزرادنی دەوڵەتێكی كوردیی نەتەوەیی بناغەیەكی پتەوی نییە. 

 

لە هەمان كاتدا، ئینگلیزەكان لە عێراقدا زۆر بەوردیی چاودێریی بارودۆخە سیاسییە ئاڵۆزەكەی كوردستانی ئێرانیان دەكردو كاریگەرێتی ئەم دۆخەیان لەسەر كوردستانی عێراق‌و ئەگەری قۆزتنەوەیان لەلایەن شورەوییەوە لێكدایەوە، باڵیۆزی بریتانی لە بەغداد ئاماژەی بەوەدا كە وڵاتەكەی هەوڵدەدات سوود لەهەر دەرفەتێك وەربگرێت كە تێیدا هانی حكومەتی عێراق بدات كار بۆ نەهێشتنی بێزاریی كوردەكای عێراق بكات باری گوزەرانیان باشتر بكات، هەروەها روونیكردەوە كە كورد لە شورەوییدا هێزێكی نوێی دیوەتەوەو دەیەوێت "واز لە دڵدارە كۆنەكەی واتە (بریتانیا) بهێنێت‌وو باداتەوە بەلای ئەم هێزەدا"، هەروەها كورد لەوە تێناگات كە حكومەتی بریتانیا لەڕوانگەی بەرژەوەندیەكانیەوە دەڕوانێتە مەسەلەكان خۆدەبوێرێت لە هەر بەڵێن پەیمانێك دواتر ببێتە ماڵ لەسەری.  ئەم بۆچوونانەی باڵیۆزی بریتانیا زیاتر لەسەر ئەوتێبینیانە گەڵاڵە كرابوو كە لەلایەن (ئێچ. ئێم. جاكسن/ H.M Gakson) جێگری ڕاوێژكاری سیاسیی هێزەكانی بریتانیا لە هەولێر پێشكەش كراوە، جاكسۆن لەگەشتێكی سێ‌ ڕۆژەیدا بۆ باكووری هەولێرو سنوورەكانی عێراق – ئێران  ئەوەی تێبینیكرد كە هیوای كوردەكانی ناوچەی ڕەواندوز بەبرا كوردەكانیان لە ئێران ڕوولە زیادبوونە. ئەوەشی بۆ دەركەوت كە زۆرینەی كوردە عێراقیەكانی سەر سنوور سێ‌ خاڵیان لە لا ئاشكرایە:

 

1- یەكێك لە ئاكامەكانی خەباتی ئازەربایجان بەدیهێنانی سەربەخۆیی كوردستانە.

 

2- یەكێك لە هێزە مەزنەكانی سەر شانۆی نێودەوڵەتیی كە یەكێتی شورەوییە پاڵپشتی ئەم خەباتەیە.

 

3- مەلا مستەفاو هاوڕێكانی كلیلی بەدیهێنانی ئەم سەربەخۆیی‌و بەشدارییكردنەی ئەم خەباتەن.  

 

لەلایەكی ترەوە، بە دەركەوتنی ئاسۆی سەركەوتنی هێزە هاوپەیمانەكان بەسەر نازیزمدا، پەیوەندیی بریتانیاو شورەویی لە ئێراندا رووی لە گرژیی كرد، هەردووكیان بێپەروا لە پەیجوی ئاراستەكردنی دۆخە سیاسییەكە بوون بەو جۆرەی قازانجەكانیان دەخوازێت.  پوختەی قسە، سیاسەتی بریتانیای مەزن خۆی لە پاڵپشتیی‌و بەهێزكردنی حكومەتی ناوەندیدا دێتەوە وەك هاوسەنگییەك بەرامبەر ڕوسیای شورەویی لە جووڵانەوەی خودموختاریی ئازەزبایجان‌و كوردستان لەلایەك‌و هێزە چەپەكانی ئێران بەتایبەت حیزبی تودە لەلایەكی دییەوە. دەتوانرێت كە سیاسەتی بریتانیا بەرامبەر عەشیرەتەكای ئێران‌و‌و حكومەتی ناوەندیی تاڕادەیەك نەرم‌و تاڕادەیەك دژ بەیەك بوون.

 

لەسەرەتای ساڵی 1946دا، ڕاپۆرتەكان هەواڵی ئەوەیان دەگەیاند كە (شێخ خەزعەل)ی موحەمەڕە كە ئەو كات لە عێراق دوورخراوەو پەراوێزێكی بریتانی بوو، هێزێكی لە عەرەبەكان كۆكردووەتەوەو ڕاپەڕینی لە خوزستان بەرپاكردووە، ئەمەش ئەو هاوكێشەیە دەردەخات كە ئینگلیزەكان بەرامبەر بە پاڵپشتی یەكێتی شورەویی لە جووڵانەوە خودموختارییەكانی ئازەربایجان‌و كوردستان لەسەرەوەی ئێران، خوازیاری لە باوەشگرتنی جووڵانەوەی جیاخوازین لەباشووری وڵات.  بریتانیا دەیویست بەشێوەیەك ڕەوایی بەم كارەی بدات، بۆیە بڵاویدەكردەوە كە خواستی عەشیرەتیی لە ئێراندا هەڵقوڵاوی نەگونجانیانە لەگەڵ سیاسەتی حكومەتی ناوەندیی لە تاران، ئەو سیاسەتەی تاران كە دەرفەت دەخاتە بەردەم یەكێتی شورەویی‌و لایەنگرەكەی لە ئێران كە حیزبی تودەیە، خزمەتی بەرژەوەندییەكانیان دەكات. 

 

‌سەرچاوەکان:

 

 دواباسی بەشی حەوتەمە لە دكتۆرا نامەكەی بەڕێز د.بورهان یاسین كە لەزانكۆی "Lund" لەسوید بەناونیشانی" Vision or areality. The Kurds in the Policy of the Great Power 1941-1947,pp 174-185.

 

  Douglas,w.(1952),strange  land and friendly people, (New York Harper),  p.58.

 

ئارچی ڕۆزفێڵت ناوی دووان لەو ئاژانسانەی بردووە كە (عبدلڵاۆف و حاجیۆفە) بڕوانە :

 

 Roosvelt, a,jr  (1947), “the Kurdish Republic of Mahabad” in the Middle East Journal, Vol.I, no.3,(Julay 1947), p.251.

 

* مەبەستی ( كۆمەڵەی ژیانەوەی كورد )ە كە لە 16ی ئابی 1942 لەلایەن ژمارەیەك لە خوێندەواران‌و كاسبكارانی شاری مەهابادەوە دامەزراوە.(سەردەشتی)

 

  Doualos, op, cit, p.58.

 

هەروەها كۆنسۆڵی ئەمریكیی لە تەبرێز لەراپۆرتێكدا بەرزیكردەوە كە نمایشێكی شانۆی پێشكەشكراوە تێدا ئافرەتێكی كورد ڕەشپۆش بەزنجیر بەستراوەتەوە‌و ناوی عێراق، توركیا‌و ئێرانی بەسەرەوەیە، لەپڕێكدا كۆتەكەی دەپسێنرێت، ئاڵایەكی سوور دەگرێت بەدەستیەوە كە تێیدا نوسرابوو( بژی ستالین ) .

 

Form Ebling to the secretary of state, May 4, 1945. DSDF, 891.0015-145 OSID, NA.  

 

  Kimche, j. (1976), the seven pillars: the Middle East. 1945-1952,(New york: Da Capo press), p.132.

 

*كۆماری دیموكراتی كوردستان لە 22ی كانونی دووەمی 1946 لە شاری مەهاباد بە سەرۆكایەتیی قازیی محەمەد راگەیەندرا.

 

   Weaver, p. (1958) , Soviet strategy in Iran 1941- 1957), (Unpublished, ph.  D. Dissertation, American University), p.44.

 

  Chubin, S, and S. Zabih, (1974), the foreign Relation of Iran, (Berkeley, Los Angeles, London: University of California press), pp. 37-39: fawceet, L. (1988),The struggle for Persia: The Azerbaign crisis of 1946, (Unpublished ph.D. Dissertation,University of Oxford), p.v.

 

شایەنی باسە، كۆڵەر (روحوڵڵا ڕەمەزانی ) یش ئەم دیدەی تۆمار كردووە، بەڵام لەشوێنی خۆیدا بوونی جووڵانەوەی نەتەوەیی كورد‌و ئازەرو ناڕەزایەتیی ئەم دوو گروپەی دژی حكومەتی ناوەندیی باسكردووە‌و لەم بارەیەوە قڕوقەپی لێنەكردووە بڕوانە:

 

Ramazani,R.  (1975), Iran‌s foreign policy 1941- 1973: Astudy  of foreign policy in Moderinzing Nation. (Charlottesville:     University press of Virginia), pp. 110-116. 

 

  pahlavi, M.R. (Shahanshsh of Iran), (1961),   Mission for my country, London: Hutchinson & co)p. 114.

 

لەڕاستییدا ئەو قسەیەی بۆ جووڵانەوەی نەتەوەیی كورد هەڵدە بەسترێت گوایە بە فیتی بێگانە درووستبووە زۆرجار لە لایەن ئەوانەی هەڵوێستی دژ بە كوردیان هەیە نان و پیازی پێوە دەخورێ‌ بەتایبەتی چینی دەسەڵاتدار‌و ڕاگەیاندنەكانی ئەو وڵاتانەی كوردیان تێدا رادەپەڕن.

 

  پەیوەندیی بەتین هەیە لەنێوان ئاڵۆزیی بارودۆخی ناوخۆیی و دەستخستنە ناوەوەی دەوڵەتان. بەتایبەت دەوڵەتە دراوسێكان، بەگشتیی هێزە دەستتێوەردەرەكان و فاكتەرە ناوخۆیییەكان هەریەكەو ئەوەی تر بۆی دەقۆزێتەوە بڕوانە:

 

Ryan, S.  (1988), “Explining Ethic Conflict: The Neglected international Dimension”, in Review of International stuies, Vol. 14,No.3, 1988,p.171.

 

   شایەنی باسە ڕابەری كوردی واهەبوون لەو قۆناغەدا  دركیان بە سودوەرگرتن لەو بارو دۆخە نێودەوڵەتییە كەموێنەیە كردووە، بۆنمونە مەلا مستەفا پێی وابوو كەپێشبڕكێی نێوان هێزە مەزنەكان وایكردوە شورەویی لە ئێران هاوكاریی كورد بكات، ئەو دەیوت شورەویی كوردەكانی پێویستە تا ئامانجەكانی لەناوچەكە چنگ بخات، كوردیش دەبێت بۆ سودی خۆیان ئەم هەلە لەكیس نەدەن، مەلامستەفا ڕوونیدەكردەوە كە دامەزراندنی كوردستانی سەربەخۆ خزمەت بە بەرژەوەندییەكانی یەكێتی شورەویی دەكات لە ناوچەكەدا. بڕوانە أبو الحسن تفریشیان، قیام أفسران خۆراسان،1355ش، ص ص 80-87.

 

  From the Amrican Embassy in London to the department of state, Nov.21, 1945, DSDF, 891.00111-2145, NA.

  Ibid

 

لەم ڕووەوە خاڵێكی تری گرنگ هەیە كە لە رووخاندنی دوو كۆمارە خودموختارەكەوە سەرچاوەی گرت، ئەویش ئەو دۆخەیە كە بۆ شورەویی لەسەر شانۆی ڕۆژهەڵات هاتەپێش، دوای رووخاندی هەردوو كۆماری كوردستان‌و ئازەربایجان. یۆنان‌و توركیا  كەوتنە خانەی نفوزو چاودێریی ئەمریكا، هەروەها ئەمریكا بڕیاری هاوكاریی‌و یارمەتیی ئێرانیشی جێ‌بەجێ‌ دەكرد، ئەم حاڵەتە شورەویی تەنگەتاو كردو لە هەیبەتی هێنایەخوار، بەتایبەت دوای ئەوەی  هەموو هەوڵەكانی لە مەڕ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێبەر بوو، ئەمەش فاكتەرێكی مەزن بوو بۆ هاندانی شورەویی تا هاوكاریی دامەزراندنی دەوڵەتی جو بكات بەمەبەستی پەیدا بوونی ڕژێمێكی دۆست بە شورەویی لە ناوچەكەدا. بڕوانە: Kimche,  Op. Cit, pp. 85-86.

 

  From winant, the Amrican Ambassdor in the United Kingdom, to the secretary of state, Nov. 21, 1945, FRUS. 1945, Vol. VIII, p. 440.

 

  Ramazani, op. Cit, pp. 408-409.

 

  Deputy  Assitant political Adviser, Arbil,  “ TourNotes Rawanduz- Rayat, 6-9 January, 1947” fo 3711 52369, Iraq 1946, pro.

 

  جەمال نەبەز، گۆڤاری نیشتیمان ، تەموزی 1943- مایسی 1944، زمان حاڵی كۆمەڵەی ژێ‌ كاف‌و ئایدۆلۆژیایی بۆرژوای ڕۆشنبیری ناسیۆنالیست لە كوردستاندا، ستۆكهۆڵم، بنكەی چاپەمەنی ئازاد، 1985،ل ل 19-20.

 

  Deputy Assitant political Adviser, Arbil, “TourNotes Rawanduz- Rayat, 6-9 January, 1947” fo 3711 52369, Iraq 1946, pro.

 

  Dehkordi, f(1986), the Republic of Kurdistan:  Its Rise   and  fall, (Unpublished  Ma,  Dissertation, University of Oxford), pp. 62-63.

 

  Eagleton,W.Jr. (1963), The Kurdish Republic of 1946,  (London:  Oxford Universoity press) p.61.

 

  Irani, R. (1978),   American  Diplomacy: An  option  Analysis of the Azerbaigan crisis, 1945-1946, (strategic studies  institute,  U.S.Army  war college), p.22.

 

  Rossvelt, op. Cit, p.256.

 

  Fatemi, N. (1954), oil Diplomacy: powderkeg in Iran, (Newyork: whiter Books), p.274.

 

  Howell, W.N, Jr.  (1965), The soviet Union and the Kurds: Astudy of National Minority problems in soviet policy,   (Unpublished    ph.D. Dissertation, University of  Virginia), p.368. 

 

  Ibid.

 

  بۆزیاتر دەربارەی چالاكیی شورەویی لە ناوچە كوردییەكاندا بڕوانە: Eagleton,op, Cit, pp. 64-67.

 

  From the British Embassy in Moscow to the foreign office. March 2, 1946 fo 371\52702, Persia 1946. PRO

 

  بڕوانە:

 

Lawson, F (1989), “ The Iranian Crisis of 1945-1946 and the spiral model of  international conflict” in International Journal Middle East Studies, No. 21,1989. p.321.

 

  هەندێ‌ كۆڵەر چەواشەكارانە كۆماریان بە (كۆماری كۆمۆنیست ) ناوبردووە، بۆنموونە:

 

Fuller, Graham, The center of Univers: The Geopolics of Iran,

 

(Baullder, San Francisco. Oxford: westview press ) 1991, p.211.

 

  بۆ نموونە بڕوانە:

 

Rossow, 1956, p.17 ; Fawcett, 1988, p.278 ; Irani, q978, p.17; Pahlavi,1961, p.114-115.

 

  Lenczowski, 1971, p.26; Ghods,1989, p.143.

 

  Eagleton, 1988, p.17.

 

  From the Department of State to certain American Missions, Dec. 12, 1946, DSDF, 891.00/12-1246,NA.

 

  Ibid.

 

  From  Rossow to the Secretary of State, Feb. 20, 1946, DSDF, 891.00/2-2046, NA.

 

  From  Rossow to the Secretary of State, April. 26, 1946, DSDF, 891.00/4-2646, NA.

 

  From the British Embassy in Tehran to the Foreign Office. April. 28, 1946, 1946 FO 371\52702, Persia 1946. PRO.

 

  From  Dooher to the Secretary of State, April. 26, 1946, DSDF, 891.00/4-2646, NA.

 

  From  Kennan to the Secretary of State, March. 17, 1946, Vol.VII, p.363.

 

  Ibid., pp. 363-364.

 

   Ibid.

 

  Policy and information statement on Iran preperd by the Department of State, July 15, 1946, FRUS 1946, Vol.VII, p.507.

 

  بیرخەرەوەی مایۆر جەنەڕاڵا جۆن.ئێچ هیڵدرینگ یاریدەدری وەزیری دەرەوە بۆ ناوچە داگیركراوەكان بۆ ئەی.دی رید وەزیری دەرەوە- كۆمیتەی هەماهەنگیی جەنگی دەریایی.

 

Sep. 26. 1946, FRUS 1946, Vol.VII, p.515.

 

  بیرخەرەوەی ئەی.دی رید بۆ جۆن.ئێچ هیڵدرینگ.

 

Oct. 12 . 1946, FRUS 1946, Vol.VII, p.529-532.

 

  Ibid.

 

  From the British Embassy in Tehran to the Foreign Office. May. 17, 1945, 1946 FO 371\45448, Persia 1945. PRO.

 

  Eagleton, 1963, p.61.

 

  From the American Embassy in London to the Department of State, May 14, 1946, DSDF, 891.00/5-1446, NA.

 

  From the British Embassy in Baghdad to the Foreign Office. Jan. 18, 1945, FO 371\52369, Iraq 1946. PRO.

 

  Deputy Assistant political Adviser, Arbil, "Tour Notes Rawanduz-Rayat. 6-9 January, 1946 FO 371\52369, Iraq 1946. PRO

 

  Ibid.

 

  Tabari, 1946, p.6.

 

  Lenczowski, 1949. p.304.

 

  Ibid.

 

  Bullard, 1951. p.143.